اسامی شهر من، هویت شهر من/ یادداشتی درباره­ ی مبنای نام ­گذاری و نام ­های جذاب خیابان ها و معابر شهری

بسپار/ ایران پلیمر آیا تاکنون از خود پرسیده ‏اید که چرا رژیم­ های سیاسی به طرق مختلف نسبت به اسامی افراد و اماکن، حساسیت نشان می‏دهند؟ در اغلب کشورها با تغییر یک نظام، نام بسیاری از شهرها، خیابان­ها، اماکن عمومی و … عوض می‏شوند و یا با صدور دستورالعمل­هایی، انتخاب اسامی خاص از سوی والدین برای کودکانشان ممنوع شده یا انتخاب برخی اسامی با تشویق همراه می­شود!

اسم به نوعی هویت ساز است. نام­گذاری مانند هر عمل دیگر، در بستر اجتماعی و فرهنگی معینی انجام می‏شود و از آن تأثیر می‏پذیرد. دکتر احمد رجب زاده، جامعه شناس معتقد است که “عمل نام­گذاری در سطح یک جامعه و گروه، مبین گرایش‏های جمعی موجود در آن جمع است و می‏توان براساس تغییر در روند نام­گذاری و تحول در نام‏ها در مورد تحول و تغییر آن جامعه قضاوت کرد”. ادوارد ویلسون، زیست جامعه شناس نیز در این خصوص می‏گوید: “نام‏ها همچنان که شاخصی برای تحولات فرهنگی و اجتماعی محسوب می‏شوند، ملاکی برای پایگاه و طبقه اجتماعی هم هستند”. نام‏ها می‏توانند از زوایا و ابعاد مختلفی مورد بررسی قرار گیرند و به شناخت حیات اجتماعی کمک کنند.

 

اسامی شهری از کجا آمده­ اند و چگونه انتخاب می­شوند؟

اسامي خيابان­ها، مباحث سياسي تاريخ و جغرافياي سياسي شهرها را در هم مي­آميزد. خیلی از مواقع با گذر زمان، علت اصلی این نامگذاری به فراموشی سپرده شدند و باید از ساکنان قدیمی آن علت این نام­گذاری را پرسید.

در کشورهای مختلف برای انتخاب نام خیابان و محلات از شیوه‌های متفاوتی استفاده می‌کنند. برخی کشورها حروف و اعداد را برای نامگذاری انتخاب می‌کنند. در این روش خیابان‌های هر شهری به مناطق، کوچه‌ها و میادین متعدد تقسیم و برای هر کدام از آن­ها عدد یا حروف یا ترکیب آن­ها را انتخاب می‌کنند. این شیوه البته در بسیاری از موارد باعث سرعت بخشیدن برای یافتن نشانی خیابان‌ها و کوچه‌ها می‌شود. در عین حال، این نوع نام­گذاری فاقد هویت و پیشینه­ی اجتماعی و تاریخی است. نوع دیگری از نام­گذاری براساس وقوع رخدادهای تاریخی در آن محل یا در محلات دیگر است. برخی نامگذاری­ها نیز بر اساس افراد مشهوری است که در آن ناحیه می­زیسته اند یا به افتخار آن ها نامگذاری می­شود. برای مثال بسیاری از پل ها به یاد خلبان­های شهید نامگذاری شده است. همچنین ویژگی­های آن ناحیه مانند پر گل و سرسبز بودن، سردسیر بودن و غیره گاهی باعث دادن القابی از سوی ساکنین شده و به مرور زمان تغییر نیافته است.

نام­گذاری معابر در ایران

براساس اطلاعات به دست آمده از کمیته نام­گذاری معابر شورای شهر تهران تا پیش از انقلاب هیچ نگاه کارشناسی روی نام­گذاری معابر وجود نداشته است، به این صورت که خیابان‌های اصلی و میادین شهر به نام بزرگان مملکت نامیده می‌شد و انتخاب کوچه‌ها و خیابان‌های فرعی هم به عهده محلی‌ها بود. ​در هر محله نیز اکثریت با هر گروهی که بود، نام کوچه‌ هم از آن آنها بود؛ اگر اهالی کوچه گیلانی بودند، کوچه، کوچه گیلانی‌ها بود یا خیلی‌ها هم که زبل‌تر بودند بدون هیچ بهانه‌ای نام فرزندشان را روی کوچه می‌گذاشتند. کوچه‌های اردلان و آریا و آرشام، مرجان، نادر، شهرام و… هم نمونه‌ای از همین عاقبت‌اندیشی و شاید هم نمایشی از خودخواهی‌های پدران آن دوره بود که گاهی به دلیل موقعیت خاص مالی یا شغلی، انتخاب اسم به نام یکی از اعضای خانواده برای محله‌شان را حق خود می­دانستند. به دلیل همین مشکلات و بی برنامگی‌هایی که بر انتخاب اسامی محله‌ها حاکم بود اعضای شورای شهر تهران در سال 88 تصمیم گرفتند کمیته‌ای با عنوان کمیته نام­گذاری معابر را در شورای شهر ایجاد کنند تا به این ترتیب بساط آشفته‌بازاری که در نام­گذاری محله‌ها تا آن سال اتفاق افتاده برچیده شود. در حال حاضر خانواده­های شهید می­توانند برای نام­گذاری بر روی محل زندگی از طریق این ارگان اقدام کنند. همچنین برای تغییر نام­های نامطلوب یا کوچه­ های بی نام و نشان، اهالی محل با توافق می­توانند نام انتخابی­شان را به کمیته نامگذاری ارسال کنند.

بیشتر نام­گذاری­ها اما بر  اساس وقایع بعد از انقلاب و افراد تاثیرگذار معاصر و یا شاخصه­ های مذهبی صورت گرفته است که علاوه بر کاهش سرعت آدرس یابی، از نظم آن کاسته است. علاوه بر این بعضی خیابان های تهران مانند بهشتی و مطهری هنوز در میان مردم نام قدیم خود را حفظ کرده و به نام تخت طاووس و عباس آباد خوانده می­شوند. معمولا سیاست نام­گذاری خیابان­ها در ایران ثبت و ضبط وقایعی است که پس از انقلاب در کشور رخ داده و همچنین نوعی قدردانی از شهدای انقلاب و جنگ است.
در این میان، نام‌های متعلق به اشخاص مهم تاریخی، ادبی، سیاسی یا فرهنگی نیز به چشم می­خورد. خیابان‌های متعددی در تهران و شهرستان‌هاست که نام سعدی، حافظ، فردوسی، خیام و جامی را به‌عنوان بزرگان ادبی کشور دارد. برخی محلات نیز نام­هایی مانند بوستان و سرو و غیره بر خود دارند که دلیل انتخاب آن­ها معمولا به دلیل زیبایی است.

 

نام­های سیاسی معابر، کارآمد یا دردسر ساز؟

از شیوه‌های مرسوم دیپلماسی در بین کشورها، قرار دادن نام کشورها و نمادهای آنها روی خیابان‌ها به شکل متقابل است. در تهران خیابان و اماکن زیادی مانند سئول، بخارست و آرژانتین را می‌توان یافت. این نوع نام­گذاری‌ها در تعاملات سیاسی و فرهنگی میان دو کشور بی‌تاثیر نیست. در برخی کشورهای خارجی نیز نام برخی چهره‌های مشهور ایرانی روی خیابان‌ها و محلات شهری وجود دارد. برخی خیابان‌ها بیشتر به‌خاطر وجود برخی سفارتخانه‌های خارجی، به اسم کشوری که سفارتخانه‌ای در آن خیابان‌ دارد نام­گذاری شده است.

از زمان پیروزی انقلاب اسلامی تا کنون هیچ خیابانی مثل خیابان خالد اسلامبولی در روابط دیپلماتیک ایران باعث ایجاد واکنش نشد. اسم این خیابان همواره یکی از موانع اصلی در بازسازی روابط دو کشور ایران و مصر است. نام این خیابان برگرفته از یکی از چهره‌های منسوب به اخوان‌المسلمین است که در اعتراض به سیاست‌های دولت انور سادات، اقدام به ترور رئیس‌جمهور مصر کرد. این اتفاق با استقبال بسیاری از انقلابیون آن روز از جمله ایرانی‌ها مواجه شد. تیرگی روابط ایران و مصر از زمانی شروع شد که همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی، محمدرضا شاه پهلوی که در پی یافتن محلی برای استقرار بود و از سوی برخی کشورها با بی‌اعتنایی مواجه شده بود به مصر رفت و مورد استقبال رسمی انورسادات قرار گرفت. رئیس‌جمهور مصر در حین استقبال مطالب تندی در مورد امام خمینی رهبر انقلاب اسلامی بیان کرد. در کنار این مساله، فوت پهلوی دوم و دفن او در قاهره و انتخاب نام پهلوی برای یکی از خیابان‌های قاهره باعث تیرگی بیشتر روابط مصر با نظام جمهوری اسلامی ایران شد. تشدید این کدورت زمانی صورت گرفت که در اردیبهشت 58 و در واکنش به انعقاد پیمان سازش میان انور سادات و مناخیم بگین که اسرائیل را به رسمیت می‌شناخت، امام خمینی(ره) دستور قطع رابطه با مصر را صادر کرد.

دو سال بعد در مهر 60 و در سالگرد جنگ رمضان در مصر، انور سادات در یک رژه نظامی به‌دست یک اسلام­گرای مصری عضو جهاد اسلامی مصر ترور شد. به این ترتیب یکی از خیابان‌های پایتخت ایران ـ خیابان وزرا ـ به نام خالد اسلامبولی تغییر یافت.

در اردیبهشت ۸۶ محمود احمدی‌نژاد برای تاسیس سفارت ایران در مصر اعلام آمادگی کرد. اما باز هم همان شرط و شروط‌ها مطرح شد و حتی بعد از سقوط رژیم حسنی مبارک هم روابط سیاسی میان دو کشور برقرار نشد.

 

تغییر هر روزه­ ی اسامی و آشفتگی کلان شهرنشینان

در حال حاضر، بسیاری از نام­های قدیمی کلان شهرهای بزرگ در حال تغییر است. از جمله آن می­توان به تغییر نام اتوبان نیایش به آیت­الله رفسنجانی اشاره کرد.

دلایلی که نام های جدید مورد استقبال قرار نمی گیرد:

1.عدم علاقه مردم به نام جدید

2.عادت مردم به نام قبلی

3.علاقه مردم به نام قبلی

4.عدم تشابه نام جدید با نام قبلی

5.طولانی بودن نام جدید

6.نامناسب بودن زمان تغییر

7.عدم تبلیغات کافی برای نام جدید

8.تحمیل هزینه بر کسبه و تجّار

9.بار منفی نداشتن نام قبلی

10. ضدیت مردم با نظام فعلی

 

مبنای نام گذاری معابر شهری:

 

 

در ادامه نام برخی میادین، محله ­ها و خیابان­ های زیبا یا اصیل در پنج کلان شهر ایران را می­خوانید:

 

تهران

1-میدان مادر: میدان محسنی (نام پیشین) یکی از میدان های مهم تهران محسوب می شود. این میدان در خیابان میرداماد قرار دارد و از سمت شمال با خیابان بهروز و از سمت جنوب با خیابان وزیری پور و شاه نظری ارتباط دارد.

مجسمه “نرگس عاشقان” که تندیس یک مادر و ساخته­ی زهرا رهنورد است از سال ۱۳۷۳ در این میدان نصب شده است.

 

2-میدان فردوسی: این میدان از دیرباز شاهد حوادث متعدد تاریخی بوده و نام آن در تاریخ معاصر ایران به چشم می خورد. 17 خرداد ۱۳۳۸ خورشیدی با برپایی مراسمی با شکوه، از مجسمهٔ ابوالقاسم فردوسی در میدان فردوسی شهر تهران پرده‌برداری شد.

۲۳ بهمن ۱۳۵۷–چندساعت پس از پیروزی انقلاب- گروهی سر مجسمه­ی فردوسی را قطع کردند که پس از اعتراض عمومی مردم، مجسمه مرمت شد.

[EasyDNNGallery|24398|Width|700|Height|700|position||resizecrop|False|lightbox|False|title|False|description|False|redirection|False|LinkText||]

در اواخر دهه ۸۰ خورشیدی ساخت برجی در ضلع جنوب غربی میدان فردوسی آغاز شد که انتقادات زیادی به همراه داشت. این برج که برج شاهنامه نامیده شده است به اعتقاد بسیاری ارتفاع زیاد و طراحی آن هیچ تناسبی با بافت معماری و هویت تاریخی میدان فردوسی و ساختمان‌های اطراف آن ندارد.

 

3- سید خندان: نام ایستگاه اتوبوسی در جاده قدیم شمیران بوده است. سیدخندان پیرمردی دانا بوده که در سی یا چهل سال پیش پیش گویی­های او زبانزد مردم بوده است. دلیل نام­گذاری این منطقه نیز احترام به این پیرمرد بوده است.

 

4- خیابان قلهک: کلمه قلهک از دو کلمه “قله” و “ک” تشکیل شده است که قله معرب کلمه کله، مخفف کلات به معنای قلعه است.

عقیده اهالی بر این است که به دلیل اهمیت آبادی قلهک که سه راه گذرگاه های لشگرک، ونک و شمیران بوده است، به آن (قله- هک) گفته شده است.

 

5- پل چوبی: قبل از این که شهر تهران به شکل امروزی خود درآید، دور شهر دروازه هایی بنا شده بود تا دفاع از شهر ممکن باشد. یکی از این دروازه ها، دروازه شمیران بود با خندق هایی پر از آب در اطرافش که برای عبور از آن، از پلی چوبی استفاده می شد. امروزه از این دروازه و آن خندق پر از آب اثری نیست، اما این محل همچنان به نام پل چوبی معروف است.

 

مشهد

1-محله چهارباغ: این محله یکی از محلات اشرافی قدیم مشهد به حساب می­آمده و می­توان از برخی نام­های کوچه­ها آن را دریافت. در این محله بناهای با اهمیتی وجود دارد که از جمله آن کنسولگری سایق آمریکا است. ساختمان این کنسولگری متعلق به ۲۰۰ سال پیش است. سال ۱۳۲۲ ساختمان توسط حاج آقای کوزه کنانی از آمریکایی­ها خریداری شد و بعد از فوت وی، این ساختمان به هیات مذهبی خمینی شهر فروخته شد.

 

2-خیابان گنبد سبز: قبل از سال ۱۳۳۵ گنبد سبز در وسط قبرستانی در انتهای خیابان خاکی یا شاه رضا قرار داشت. با ادامه احداث خیابان خاکی (از کال قره خان تا گنبد سبز) این بقعه در طرح تخریب قرار گرفت. با فداکاری یکی از ساکنین و اهدای زمین خود، این بقعه به صورت میدان در وسط خیابان واقع شد که امروزه رنگ فیروزه­ای دارد اما خیابان هنوز نام قدیم خود را حفظ کرده است.

 [EasyDNNGallery|24399|Width|700|Height|700|position||resizecrop|False|lightbox|False|title|False|description|False|redirection|False|LinkText||]

3-محله نوغان: گفته می­شود قدیمی ترین محله ایران است که همچنان نام قدیم خود را حفظ کرده است. این خیابان سراسر مملو از مغازه‌هایی است که به واسطه­ی فروش به زایرانی که قصد زیارت حرم امام رضا را دارند رونق گرفته است. نام نوغان در منابع قدیمی آمده است و در اکثر کتاب‌های لغت از آن به عنوان شهر شهرک و گاه قصبه‌ای در ولایت توس نام برده شده است که گروه بسیاری از دانشمندان از آن برخاسته‌اند. نوغان در لغت به معنی کرم ابریشم است اما از آنجاییکه این نام بسیار قدیمی است با مقایسه تاریخ شناسانه به این نتیجه می­رسیم که احتمالا به معنی ریشه اوستایی خود یعنی دلیر و زیبا است و به دلیل شجاعت مردم این ناحیه به این محل نامیده شده است. ابراهیم رییسی کاندید انتخابات 96 متولد این محله است.

 

4-خیابان چهار طبقه: به محدوده تقاطع خیابان امام خمینی و خیابان خسروی اطلاق می شود. وجود این نام نشان دهنده این است که در قدیم در این محل ساختمانی چهارطبقه وجود داشته است که ظاهرا اولین ساختمان چهارطبقه در مشهد بوده است. این ساختمان روبروی ساختمان قدیمی زیبایی بوده که خوشبختانه هنوز تخریب نشده و در حال حاضر فروشگاه کفش ملی است.

آن ساختمان معروف خراب شد اما نام آن همچنان در میان مردم باقی مانده است. چهار طبقه!

 

5- محله گلشهر: این محله از اوایل انقلاب تا کنون جایگاه مهاجرین افغانی بوده است. در حال حاضر بیشتر ساکنین این شهرک مهاجرین افغانستانی هستند و اقوام مختلف ایرانی همچون ترک، کرد، لر و عرب در آن سکونت دارند. مرکز این شهرک فلکه روح آباد ( گلکاری) است اکنون این شهرک دارای سینما و پارک­های تفریحی و سالن ورزش و استخر می­باشد. از ویژگی­های غیر قابل باور این محله وجود بیش از 25 موسسه زبان و آموزش کامپیوتر هست که نشان از توجه مهاجرین افغان به علوم روز دنیا است.

 

اصفهان

1-خیابان جلفا: یکی از خیابان های قدیمی اصفهان با 400 سال سن است که در اطراف آن بناهای قدیمی همچنان به چشم می­خورند. ارمنیان اصفهان از تاریخی بسیار کهن در این شهر زندگی می‌کنند. بیشتر آنان را ارامنه‌ای تشکیل می‌دهند که در زمان شاه عباس کبیر در سال ۱۰۱۴ قمری از جلفا واقع در کرانه رودخانه ارس به اصفهان کوچانده شده و در کنار زاینده رود سکنی گزیده و به یاد وطن سابق خویش نام جلفا را بر محل سکونت جدید خود نهاده‌اند. حدود 1200 اثر تاریخی مربوط به ارامنه در موزه این ناحیه نگهداری می­شود. از مهم‌ترین مراکز تاریخی و مذهبی این محله، کلیسای وانک و کلیسای بیت اللحم است.

[EasyDNNGallery|24402|Width|700|Height|700|position||resizecrop|False|lightbox|False|title|False|description|False|redirection|False|LinkText||]

سنگفرش های زیبای این خیابان باعث شده تا در شب محل قد