بخش دوم مقاله حمید رقمی را در مورد “مواد ضدعفونی کننده” بخوانید
بسپار/ ایران پلیمر این مقاله را می توانید در وبلاگ حمید رقمی کارشناس ارشد صنایع رنگ و رزین بخوانید. ضدعفونیکنندهها یا موادآنتی سپتیک(antiseptic) مواد شیمیائی هستند که با اثر بر باکتریها، ویروسها، قارچها و…آنها را از بین برده و یا از رشد آنها جلوگیری میکنند. ازاین مواد برای سطح پوست بدن و بافتهای زنده استفاده میشود. یک زیرگروه از مواد ضدعفونی کننده، مواد اصطلاحاً(گندزدا)(ویکی پدیا فارسی) (disinfectant) هستندکه ازآن ها به عنوان پاککننده برای سطوح، ابزار، وسایل، لباسها، کاشیها، حمام، دستشویی و … استفاده می شود.
==================================================
دربخش اول این مبحث ،گروه 1 از جدول، یعنی الکل ها تشریح گردیدند. دراین بخش ابتدا به گروه 2 یعنی گروه ترکیبات هالوژنه می رسیم که به دلیل مصارف عمومی تریکه دارند- ازجمله درمواد ضدعفونی کننده خانگی -کمی مفصل ترپرداخته می شود . سپس و بطور مختصر به سه گروه دیگر مواد ضدعفونی کننده یعنی گروه های (3، 4 و 5 ) مندرج درجدول پرداخته خواهد شد.
گروه 2- ترکیبات (اُکسی) هالوژنه (مشتقات فنلی را شامل نمی شود)
تاریخچه وکشف
فریتس هابر Fritz Jakob Haber شیمی دان آلمانی( جایزه نوبل !) برای اولین بار در سال 1915درجنگ اول جهانی “مبتکر” استفاده از گاز کلر به عنوان یک جنگ افزار شیمیائی “توانمند”بود ! وی بعدها به عنوان “پدر جنگ افزارهای شیمیائی” معروف شد !
آب ژاول و آب لابارک (, Eau de Labarraque Eau de Javel )
درسال 1822 درحومه پاریس، یک داروساز فرانسوی به نام لاباراک (Antoine Germain Labarraque) به تولید و فروش محلول کلسیم هیپوکلرید به عنوان یک ماده ضدعفونی کننده مبادرت ورزید. وی سپس سدیم هیپوکلریت وپتاسیم هیپوکلریت تولیدکرد.
آب ژاول ( Eau de Javel )درواقع نامی است برای پتاسیم هیپوکلریت و این نام (Javel ,Javelle) از منطقه ای به همین نام درحومه پاریس گرفته شده است.
سدیم هیپوکلریت NaOCl ، نمک هیپوکلریک اسید ، ماده ای است جامد با 6 ملکول آب کریستال . بوئی شبیه بوی گاز کلر دارد و به لحاظ ویژگی ها تقریباً مشابه نوع پتاسیم است با این تفاوت که قیمت آن از نوع پتاسیم بسیار کمتراست. هردوی این محصولات نزدیک به یکصد سال است که به عنوان ماده ضدعفونی وسفید کننده مصرف می شوند.
کاتیون سدیم یا پتاسیم عملاً نقشی در ویژگی های این ترکیبات نداشته وتعیین کننده ویژگی ها یون هیپوکلریت است ( ClO¯ ) که به عنوان یک اکسید کننده قوی عمل می کند. این ماده اکسید کننده قادراست به درون سلول میکرو ارگانیسم نفوذ کرده ، ژنتیک آنرا دچار اختلال کرده و به نابودی آن بیانجامد.
اگرقراربراستفاده از این ماده ضدعفونی کردن فضا ها باشد ، می بایست در غلظت های تا حدود 10 % استفاده گردد.
دراین گونه موارد توصیه می شود که حداقل 24تا48 ساعت پس از انجام کار از ورود به این مکان ها خودداری گردیده ویا در صورت لزوم برای ورود، از ماسک مناسب استفاده شود.
غلظت ها در مواد پاک کننده خانگی معمولاً بین 5تا7% وبرای ضدعفونی کردن استخرها بین 10 تا 13% می باشد .
برای ضدعفونی کردن استخرها، می توان بجز هیپوکلریت، براساسDIN 19643 از کلر به صورت گاز ویا کلراکسید نیز استفاده کرد.
پتنت آلمانی (German Patent DE202018102846 )
برای ایجاد ثبات بیشتر سدیم هیپوکلریت (تجاری) به عنوان سفیدکننده ( وضدعفونی کننده) با غلظت 0.1% ، حدود 0.4 تا 205 گرم برلیتر سدیم کربنات افزوده می شود. این ترکیب هم چنین به عنوان “بافر” عمل کرده واز متصاعد شدن ناخواسته گاز کلر ممانعت می کند (به واکنش ها توجه کنید!)
واکنش ها
سدیم هیپوکریت همانگونه که در کادر فرمول ها مشاهده می شود، درمسیر واکنش ها به کلریت و سپس کلرات ، یک اکسید کننده قوی تبدیل می شود . کلرات بیشترین کاربرد را در مواد محترقه (ومنفجره ) دارد و به عنوان علف کش ( مبارزه با علف های هرز) نیز استفاده می شود
توصیه های لازم و موارد احتیاطی :
* یک ویژگی “اختصاصی” هیپوکلریت دراین است که به مرور زمان ،تجزیه شده و با کاهش میزان ماده موثر، فاقد اثر گذاری مطلوب می شود. این پروسه در مجاورت نور با طول موج کوتاه، اعم از نور خورشید یا هرنوردیگر که حاوی اینگونه تابش ها باشد و همچنین دماهای بالا، تسریع می گردد . نتیجه گیری منطقی از این پروسه ، حکم می کند که ظروف حاوی هیپوکلریت دور از نور ودر دماهای پائین نگهداری شود .
* افزودن اسید ها :
آزمایش : دریک ارلن مایر 50 سی سی سدیم هیپوکلریت (تجاری موجوددربازار) ریخته وسپس حدوداً همان مقدار سرکه به آن اضافه می شود. درون ارلن مایر یک گاز متصاعد شونده سبز رنگ مشاهده می گردد ، که چیزی نیست بجز گاز کلر .اکنون یک کاغذ رنگ شده با شربت یک میوه قرمز را مرطوب کرده و روی گاز درحال خروج نگهداشته و مشاهده میگردد که کاغذ بیرنگ می شود.
* هیپوکلریت ازانواع تجاری می بایست با برچسب “می تواند به پوست و بخصوص چشم ها آسیب رساند” بفروش برسد.
* درهنگام کارکردن با این ماده لازم است از دستکش های محافظ و درصورت وجود و امکان از عینک ایمنی استفاده شود.
* درصورت تماس دست با “ژاول” می بایست دست ها چند دقیقه بطور مستمر با آب شستشو شوند.
* درصورت ریزش ویا پرش “ژاول” به چشم لازم است به مدت حداقل ده دقیقه چشم ها با آب تمیز شستشو شوند و درصورت امکان با یک چشم پزشک نیز مشورت گردد.
* از درتماس قرارگرفتن هیپوکلریت با مواد شیمیائی از نوع احیا کننده ، آمین ها ، متانل و.. می بایست ممانعت به عمل آید.
* مخلوط کردن هیپوکلریت با مواد اسیدی –حتی ضعیف مانند سرکه خوراکی- منجر به آزادشدن گاز کلر می شود که سمی وکشنده است.
گروه 3- آلدهیدها (فرم آلدهید ، گلوتارآلدهید ، گلی اوکسال)
* فرم آلدهید (متانال براساس آیوپاک) که نوع 37% آن (وزن بروزن) ویا 40% آن (وزن برحجم)با نام تجاری “فرمالین (Schering) معروف است .فرم آلدهید سمی است ، ازطریق دهان واز راه پوست، سوزاننده مخاط است و از سال 2014 به این طرف دراروپا به عنوان سرطانزا “به رسمیت” شناخته شده است ، با این حال وبه رغم خطراتی که برای انسان ومحیط زیست از آن شناخته شده است ، به عنوان یک ماده ضدعفونی کننده، از 150 سال پیش به این طرف کماکان مصرف می شود ، مشروط به اینکه از مرز (0,37 mg/m³) عبور نکرده باشد. درحال حاضر کشورهای سوئیس وفرانسه از مصرف فرم آلدهید جهت ضدعفونی کردن سطوح صرفنظر کرده اند ، درآلمان سازمان ها وموسسات مهمی مانند ” انجمن بهداشت کاربردی ” (Verbund für angewandte Hygiene)،”سازمان آلمانی برای بهداشت بیمارستان ها ” (Deutschen Gesellschaft für Krankenhaushygiene) و موسسه روبرت کوخ دربرلین Robert-Koch-Institut in Berlin ، کنار گذاشتن کامل فرم آلدهید را در ضدعفونی کردن سطوح در کلینیک ها و بیمارستان ها، هنوز امکان پذیر نمی دانند. یکی ازمصارف مهم فرمالین درحال حاضر” کنسرو کردن”جنازه ها دردانشکده های مرتبط با علوم پزشکی ، می باشد. درحال حاضر فرم آلدهید یک جزء مهم وتأثیر گزار در مواد وترکیبات ضدعفونی کننده سطوح می باشد
فرم آلدهید درغلظت های کمتر از 1.5% فاقد کارائی به عنوان آنتی باکتِریِل یا میکروب کش می باشد . محلول آن درآب با غلظت حدود 37% به عنوان “فرمالین” به بازار عرضه می شود. میزان غلظت مجاز آن درمحل کار (MAK) 0.5 میلی لیتر درمتر مکعب ( (0.5ppm
* گلوتارآلدهید ، (5،1- پنتان دی آل براساس آیوپاک) یک دی آلدهید، ترکیبی است مایع درشرایط محیط ، بی رنگ با بوئی نسبتاً نامطبوع. مزیت مهم این ترکیب ضدعفونی کننده با اثرا ت مشابه فرم آلدهید- برخلاف فرم آلدهید- سرطانزا نبودن آن است . این ترکیب بخاطر فقدان ثبات شیمیائی ، بصورت محصول رقیق شده درآب ، عرضه می گردد. از کاربردهای مهم این محصول می توان به ماده ضدعفونی کننده برای ابزار ها ودستگاه های پزشکی و دندان پزشکی و همچنین ضدعفونی کننده خطوط انتقال مواد و ماشین آلات ساخت مواد آرایشی در کارخانجات این محصولات، اشاره کرد.
* گلی اُکسال (اتان دی آل براساس آیوپاک) در گروه آلدهیدها قراردارد و بخاطر دی فونکسیونل بودن ، به عنوان ماده حدواسط ، کاربردهای فراوانی از جمله درفرمولاسیون و ساخت ترکیبات هتروسیکل متعدد مانند سلولز اترها ومتیل سلولز دارد. گلی اُکسال همچنین درساخت مواد ضدعفونی کننده ، مورداستفاده قرارمی گیرد.
گروه 4 – ترکیبات پراُکسی
هیدروژن پراکسید، پِر استیک اسید و پراُکسی مونو سولفات
* هیدروژن پراکسید یا آب اکسیژنه. ترکیبی است ضدعفونی کننده (آنتی باکتِریِل)، اکسیدکننده، سفیدکننده و بو برنده .
در پزشکی و درکلینیک ها معمولاً از نوع 30% استفاده می شود که بنابر نیازهای متفاوت، با آب به درصدهای لازم رقیق می شود. از 1.5 تا 6% آن در کلینیک ها معمولاً جهت شستشوی زخم ها استفاده می شود. درمصارف خانگی مخلوط 3% آن درآب بکارمی رود . هیدروژن پراکسید در برخی از فرمولاسیون های (متداول) موادضدعفونی کننده الکلی متشکل از الکل های مجاز مانند اتانل و ایزوپروپانل نیزاستفاده می شود .
* پراسیدها ( پراستیک اسید ، پتاسیم پراُکسی مونوسولفات و…)
این ترکیبات که دربیمارستان ها وکلینیک ها(معمولاً)درغلظت های بالا برای ضدعفونی کردن فضا ها استفاده می شود، با توجه به سوزاننده بودن مخاط ، ترجیح داده می شود که درمجاورت بیماران از آن ها استفاده نگردد.
بجز موارد ذکرشده می توان به ترکیبات دیگر اکسیدکننده مانند پتاسیم پرمنگنات، سدیم پربُرات ، پربنزوئیک اسید نیز اشاره کرد که درگذشته- مانند پتاسیم پرمنگنات- جهت ضدعفونی کردن سطوح درحمام ها ازآن استفاده می گردید. مکانیسم این ترکیبات در ازبین بردن میکروارگانیسم ها عمدتاً ازاین طریق است که با انتقال اکسیژن به میکروب ها ، ویروس ها وشرکا ! پروتئین ها ونوکلئیک اسید های آن ها را اکسیدکرده و از کار می اندازند.
گروه 5- مشتقات فنل های هالوژنه
* پاراکلرومتاکرزول (4-Chlor-3-methylphenol) که درگروه مواد ضدعفونی کننده طبقه بندی می شود،ترکیبی از خانواده کلر متیل فنل ها ، درشرایط متعارف جامد، با رنگ زرد روشن و با بوئی نزدیک به بوی فنل است. این ترکیب دراتانل محلول است و با آب به میزان 3.9 گرم برلیتر مخلوط می شود. این ترکیب به رغم (بعضاً) آلرژی زا بودن ، کاربردهای فراوانی به عنوان ماده ضدعفونی کننده (کم خطر) داشته و در مواد پاک کننده دست و هم چنین دربرخی از مواد آرایشی مصرف می شود. سمیّت حاد آن درحد نسبتاً پائین است و تا هم اکنون ردی از سرطانزا بودن درآن پیدا نشده است.
یکی از خطرات عنوان شده این ترکیب، ایجاد فسژن( ماده ای بسیار سمی) است که به هنگام آتش سوزی آن، ایجاد می شود.
* پاراکلروکسینلنول ( para-Chlor-meta-Xylenol, Chloroxylen ) مشتق هالوژنه ای از فنل است، که کاربردهای کم و بیش وسیعی به عنوان ماده ضدعفونی کننده درمواد بهداشتی و آرایشی دارد. این ماده از طرف سازمان بهداشت جهانی درلیست مواد داروئی نیز طبقه بندی شده است. این ترکیب تا غلظت های 0.5 تا 5 % به عنوان غیر سمی – مشروط به اینکه ، دی اوکسین به همراه نداشته باشد- طبقه بندی شده است . گروه هیدروکسیل نسبتاً رِاکتیو دراین ترکیب ، می توان عاملی برای ویژگی آنتی میکروبی آن باشد ، زیرا قادراست با پروتین های میکرو ارگانیسم ، با تشکیل پیوندهای (پُل) هیدروژنی ، باعث تخریب واز کارانداختن آن ها گردد.
چند نکته و خبرمهم :
1- عملکرد موادگندزدا درغیرفعال سازی کرونا ویروس های انسانی :
سدیم هیپوکلریت غلظت 0.21 درصد : نابودی بیش از 99.99 درصد در30ثانیه
سدیم هیپوکلریت غلظت 0.01درصد : نابودی بیش از 99درصد در10 دقیقه
منبع : دکتر محمد خزائی
استادیار گروه مهندسی بهداشت – دانشگاه علوم پزشکی همدان
معاون اجرایی مرکز بهداشت استان
2- داروخانه ها درآلمان مجاز به تولید مواد پاک کننده شدند ، ازمجله اشپیگل
دربسیاری ازداروخانه ها مواد ضدعفونی کننده دیگر موجود نیست ، ازاین رو مجوز تولید این گونه مواد به داروخانه ها داده شد. وزارت فدرال محیط زیست آلمان مصوبه ای جهت تولید این مواد توسط داروخانه را صادرکرد .
.همچنین سازمان فدرال( آلمانی) برای موادشیمیائی Die Bundesstelle für Chemikalien ، مجوز مصرف ایزوپروپانل را برای تهیه مواد ضدعفونی کننده صادرکرد.
3- فرانسه سقف قیمت برای ژل ضدعفونی کننده دست تعیین نمود.
وزیر اقتصاد فرانسه Bruno Le Maire علت این تصمیم را ایجا دکمبود مصنوعی واحتکار دربازار مواد ضدعفونی کننده و ماسک اعلام کرد. براساس این مصوبه قیمت (حداکثری) برای 100 سی سی ژل ضدعفونی کننده حداکثر 3 یورو تعیین گردید
4- اجزاء یک ماده ضدعفونی کننده با ماده موثر ایزوپروپانل
ایزوپروپانل (الکل) : 75 میلی لیتر
هیدروژن پراکسید (آب اکسیژنه) 3% : 4 میلی لیتر
گلیسرین ( نوع مناسب مواد غذائی food grade ) : 1.4 میلی لیتر
آب دِیونایزد ( مقطر) یا جوشانده وسرد شده : الباقی تا 100 میلی لیتر
برخی ازمنابع :
https://www.pharmawiki.ch
https://www.whocc.no/atcddd_index/?code=D08AX01
https://www.spiegel.de ,( 05.03.2020)
IHO • Industrieverband Hygiene & Oberflächenschutz
Das europäische Arzneibuch
https://www.pharmawiki.ch/wiki/index
https://www.medic-star.de/
www.desinfektionsmittelliste.de
www.viruzidieliste.de