داستان سرمایه ها و سرمایه داران ایرانی: محسن آزمایش چگونه میلیونر شد؟! / این است زندگی من، صنعت من و گذشته من!
بسپار- محسن در خانواده ای فقیر متولد شد. خانواده او روحیاتی مذهبی داشتند و پدرش کسوت روحانیت داشت. وضعیت مالی خانواده آنقدرها قوی نبود تا تمامی فرزندان راهی مدرسه شوند و کسب علم کنند، از همین روی محسن تنها چهار سال درس خواند. محسن یازده ساله شده بود که راهی بازار کار شد. او به کارگاه آهنگری رفت. محسن قرار بود تا هزینه های زندگی خود و خانواده را از راه آهنگری کسب کند. صاحب کارگاه به محسن اعلام کرد که برای “کودکی چنین نحیف مزدی نمی دهد” اما محسن تقاضا کرده بود تا مدتی را آزمایشی کار کند و اگر نظر صاحب کار جلب شده به صورت دایم به کار بپردازد.
مدت کوتاهی که گذشت، کارفرمایی کارگاه کوچک آهنگری برای او مزد یک تومانی در ماه در نظر می گیرد. چهار سال که می گذرد، محسن 140 تومان اندوخته است. محسن هزینه های زندگی خواهر، برادر و مادر خود را پرداخت می کرد و از همین روی چندان تمایلی نداشت تا رفتارهای کودکانه از خود بروز دهد. او هفده سال بیشتر نداشت که بتول عاصمی را به عقد خود در آورد. بتول از خویشان خاندان محسن بود. خاندان اشتهاردیان چندان بزرگ نبودند ولی محسن قصد داشت تا آنان را بزرگ کند.
هنوز دهه سی به پایان نرسیده بود که دو اقدام مهم صورت داد. او کارگاهی برای خود راه اندازی کرده بود و تلاش می کرد تا لوازم خانگی بسیار ابتدایی را تولیدکند. اشتهاردیان برای محسن فامیلی جذابی نبود. از همین روی تصمیم گرفت تا فامیل خود را به “آزمایش” تغییر دهد. روایت می کنند که سال 1329 روانه ثبت احوال می شود و نام آزمایش را برخود می گذارد. جامعه ایران مظاهر زندگی غربی را در دهه سی می آموخت و سعی داشت تا از مدرنیته اروپایی، حداقل مظاهرش را به زندگی شرقی بکشد از همین روی صندلی سازی محسن رونقی برای خود گرفته بود.
او به مرور زمان کارگاه خود را کمی وسعت داد. کارگاه آزمایش بزرگ شده بود. مجموعه های آبکاری صندلی هم به مجموعه سابق افزوده شده بود ولی به ناگهان تمام آنچه ساخته بود در آتش سوخت و برباد رفت. سال 1336 تمام ساخته های محسن در آتش سوخت. آزمایش از سوختن تمامی دارایی های خود سرگشته شده بود. او مدام روایت می کرد که چنین جریانی عمدی بوده است ولی خود هم نمی دانست که آتش زنندگان بر زندگی او چه کسانی بوده اند.
محسن ولی هنوز توانی وعلاقه ای برای ادامه زندگی داشت. از همین روی زمینی در جاده تهران نو، خریداری می کند تا این بار بیرون شهر پایه های کسب و کار خود را گذارد. کارگاه در سال 1336 سوخته بود و در سال 1337 کارخانه جایگزین کارگاه کوچک شده بود اما از سال 1337 تا سال 1344 زمانی بسیار نیاز بود تا کارگاه محسن به کارخانه بدل شود و کارخانه نامی برای خود دست و پا کند. سال 1344 سرمایه اولیه کارخانه محسن به 30 میلیون ریال رسیده بود. کار که استارت خورد نشانه های خوشبختی در زندگی محسن پدیدار شد. سال 1347 سرمایه اولیه به 200 میلیون ریال رسید. اکنون دیگر محسن که زندگی خود را چند سالی پیش سوخته می دید، میلیونری تهرانی شده بود. کارگاه او در خیابان دماوند تهران در آتش سوخته بود ولی اکنون مجموعه ای بزرگ جایگزین کارگاه شده بود. کمی بعد زمینی به مساحت 185 هزار متر در کیلومتر 10 جاده آبعلی خرید تا به مجموعه سابق افزوده شود. اینگونه کارخانه ای بزرگ متولد شد که “آزمایش” نام گرفت.
محسن به خوبی هم پیشرفت کرده بود. زمین کارخانه او در سال های پایانی کارش به بیش از 72 هزار متر رسیده بود. محسن در سال 1347 چندین محصول به تولیدات کارخانه خود افزوده بود. او 5 مدل یخچال تولید می کرد. 7 مدل کولر ساخته بود، 3 مدل آبگرمکن تولید کرده بود و 4 نمونه بخاری و 6 مدل اجاق گاز را نیز تولید کرده بود.
او برای کارکنان خود احترامی بسیار قائل بود و هزینه عروسی کارگردان خود را می پرداخت. محسن اعتقاد داشت که اینگونه می توان کارخانه را به بهترین شکل اداره کرد. شرکت ملی نفت تحقیقی مفصل در مورد میزان حقوق و مزایایی پرداختی در صنایع ایران صورت داده بود که براساس این تحقیقات، کارخانه آزمایش حقوقی بیشتر از مجموعه های دولتی به کارکنان خود پرداخت می کرد. محسن دو استراتژی برای اداره مجموعه خود انتخاب کرده بود. او از سویی اعتقاد به استفاده از مشاوران خارجی نداشت و سعی می کرد تا کارمندان غیرایرانی را به مجموعه خود راه ندهد. تنها در یک دوره یک کارشناس خارجی در مجموعه آزمایش وارد شد. خارجی ها تنها می توانستند در مرحله راه اندازی کارخانه حضور داشته باشند. استراتژی دوم ولی از شیوه اول کمی سخت تر بود. محسن برای رسیدگی به امور اجرایی کارخانه از یک سرهنگ بازنشسته یاری خواسته بود. سرهنگ باید تلاش می کرد تا امنیت کارخانه حفظ شود. چنین استخدامی سبب شده بود تا گروهی جو کارخانه آزمایش را امنیتی بدانند.
پیش بینی فروش کارخانه در سال 1347 به عدد یک میلیارد ریال رسیده بود. کارخانه در همان سال شصت میلیون ریال حقوق به کارکنان خود پرداخت کرده بود. سود کارخانه نشان می داد که زندگی محسن دگرگون شده است. او از کارگاه سوخته چنین دنیایی برای خود ساخته بود. محسن بازار ایران را تسخیر کرده بود. محصولات او در تمام ایران پخش بودند. تولیدات کارخانه هم آنقدرها رشد پیدا کرده بود که دیگر بازار ایران برای برایش کوچک بود. از همین روی اولین نمونه محصولات آزمایش روانه بازارهای دیگر شد. افغانستان، کویت و شیخ نشین های حاشیه خلیج فارس بازارهایی بودند که محسن قصد داشت، آنها را فتح کند. محسن خود روایت کرده بود که سی درصد بازار افغانستان را در اختیار محصولات خود گرفته است. او در روزهایی چنین اقدامی را صورت داده بود که کالاهای بسیاری از شوروی و جنوب شرق آسیا روانه افغانستان می شدند. محسن ولی در دهه 40 بلخ را فتح کرده بود.
محسن در دهه 50 کالاهای خود را به بازارهای حاشیه خلیج فارس هم ارسال کرده بود. این همان بازاری بود که در دهه 80 از سوی مدیران بخش خصوصی ایران به “بازار بزرگ اسلامی” معروف شد ولی این بار ایران تنها کمتر از 5 درصد این بازار را در اختیار داشت. محسن اقدام بی بدیل دیگر در این دوره صورت داد. او به سبب گرفتارهای خانوادگی فرصتی برای تحصیل نیافته بود ولی در کارخانه خود کارگاه های فنی را برای تحصیل کارمندان ساخته بود.
او 330 هنرجو را پذیرفته بود. کارخانه ای که محسن ساخته بود به زودی به یکی از بزرگترین مجموعه های اقتصادی کشور بدل می شد. شرکت او در سال 1348 تلویزیون های 23 اینچی را هم به محصولات خود اضافه کرده بود. در این دوره استفاده از تلویزیون میان خانواده های ایران رایج شده بود. آزمایش هم قصد داشت تا از این فرصت برای بهره مندی از موهبت بازار جدید ایران استفاده کند ولی این بار محسن در محاسبات خود کمی شتاب زده عمل کرد چراکه طرح او شکست خورد و تلویزیون های آزمایش جایگاهی در بازار ایران نیافت. محسن ولی از پای در نیامد. او قصد کرده بود تا زندگی را به شیوه ای جدید سامان دهد. محسن کارگاه های فنی را هر روز بیش از گذشته در مجموعه خود بزرگ می کرد. او اعتقاد داشت که کارخانه های ایرانی باید مانند فیات ایتالیا، بنز المان و جنرال موتورز امریکا اداره شوند.
همزمان سازمان برنامه پیش بینی کرده بود که تا پایان سال 1351 کشور به بیش از 20 هزار نیروی متخصص وماهر نیاز دارد. مصادف با این جریان، اتفاقی در فضایی کسب و کار ایران رخ داده بود که بسیاری از کارخانه های صنعتی را با گرفتاری مواجه ساخته بود. کارخانه های صنعتی برای تامین نیروهای مورد نیاز خود شیوه ای جدید را ابداع کرده بودند. آنان به متخصصان کارخانه های دیگر رجوع می کردند و با پیشنهادهای مالی تلاش می کردند تا کارمندان مجرب را به مجموعه خود اضافه کنند. این موضوع سبب شده بود تا شیوه ای به نام “دزدی متخصص” میان فعالان صنعتی باب شود. در همین دوره محسن، تصمیم می گیرد تا روشی دیگر را برای اداره مجموعه های اقتصادی خود انتخاب کند. او با کمک واحدهای آموزشی کارخانه خود قصد کرده بود تا کارمندان مورد نیاز خود را تربیت کند.
محسن آزمایش از همسر نخست خود صاحب فرزند نمی شد، از همین رو و به پیشنهاد او همسر دیگری برگزید و صاحب چندین فرزند شد، امیرمسعود، مژگان، نادی و نازنین. از میان فرزندان آزمایش هیچ کدام قصدی برای حضور در کارخانه پدر را نداشتند. از همین روی پسر او روانه فرنگ شد تا تحصیل را در آن سوی مرزها ادامه دهد. برادران محسن هم هرکدام برای خود کسب وکاری ساخته بودند و تمایلی به کارمندی برای برادر نشان نمی دادند. محسن هرچند نظام کارخانه داری غربی را برای خود انتخاب کرده بود ولی برخلاف بسیار از کمپانی های موفق ایرانی و خارجی ترجیح می داد تا سرمایه داری خانوادگی را ترویج نکند. البته چنین شیوه ای برای او سرانجامی خوش ولی نداشت. محسن در مدت فعالیت های خود سه کارخانه را در ساوه، مرودشت شیراز و تهران راه اندازی کرده بود. این هرسه کارخانه در صدر انقلاب مصادره شدند. همگی کارخانه ها مشمول بند ج قانون اساسی شده بودند. محسن هنگامی که شرایط را برای خود چنین دید، تصمیم گرفت تا کشور را مقصد سویس ترک کند. او قصد کرده بود تا در کنار فرزند خود به زندگی بپردازد.
به روایت نویسندگان زندگی نامه او در کتاب “پیشگامان رشد” زندگی او در فرنگستان چنین بود: سال های آخر زندگی برای آزمایش سرشار از یاس ورنج بود. چهار فرزندش در سال 1357 در سوییس درس می خواندند. امیرمسعود، بزرگترین آنها 18 ساله و نازنین کوچکترین آنها 8 ساله بود. فقدان درآمد، کار، هزینه بالای زندگی، بیماری و پیری در خارج از کشور وضع روحی او را به شدت متاثر نموده بود. مردی که عمری برپای خود ایستاده بود و زندگی بیش از دو هزار خانوار از طریق کارخانه اش تامین می شد، اکنون محتاج خانواده اش بود!
تنش های درون خانواده به جدایی از همسرش در سال 1366 منجر شد. همسر اولش نیز در ایران زندگی می کرد. پنج سال آخر زندگیش در کنار بیماری بیشتر یک تراژدی بود. مردی که از کودکی تکیه گاه دیگران بود اکنون ناچار وابسته به دیگران شده بود.چیزی از درون روحش را متلاشی کرده بود. پسرش تکیه گاه و همزبانش در کشور مراکش بود. محسن آزمایش که 14 سال از کارخانه اش و حاصل زندگیش جدا شده بود، سرانجام در غربت و در سال 1371 در شهر رباط مراکش درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد.
سرنوشت کارخانجات آزمایش!
سه شركت وابسته به آزمايش در تهران، مرودشت و ساوه مشمول بند ج قانون حفاظت صنايع ايران قرار گرفت و مصادره شد. وي يكسال پس از مصادره كارخانههايش براي زندگي به سویيس رفت. نهادهاي دولتي كنترل و مديريت این کارخانه ها را در دست گرفتند. فعاليت توليدي آن تا اوايل سال 1380 تا حدي رونق داشت
و سرانجام معضلاتي كه در طي 23 سال مديريت دولتي از جهت مازاد نيروي انساني، بدهي و زيان انباشته گريبانگير شرکت شده بود، نمایان شد. زيان انباشته شركت در سال 1383 حدود 5/12 ميليارد تومان بود و با توجه به زيانهاي سالهاي پيش
از آن، جمعا 35 ميليارد تومان زيان داشت. در همين سالها با فروش برخي از زمينهاي شركت به كاهش زيان اقدام نمودند.
صاحبان و مديران جديد با خرید ده هكتار زمين در شهرك صنعتي سمنان به منظور انتقال فعاليت صنعتي كارخانه به آنجا اقدام نمودند؛ همچنين به تاسيس شركت هلدينگ و چند شركت در زمينه بستهبندي، خدمات پس از فروش و … . با اين وجود مديريت خصوصي كه كارخانه را خريدند موفقيتي در توسعه شركت نداشتند؛ آنان به اخذ وام از بانكها اقدام نمودند، اما با اين وجود در كمتر از 5 سال شركت دچار ناتواني در پرداخت بدهيها و مجبور به استمهال بدهيها گرديد. شركت آزمايش به علت عدم شفافيت از تالار بورس كنار گذاشته شد. با فروش برخي از داراييهاي شركت در سال 1387 و 1388 به پرداخت بدهي و بازخريد پرسنل كارخانه مرودشت و تهران ادامه دادند. پرسنل مرودشت از حدود 1400 نفر به 160 نفر در خرداد سال 1388 كاهش يافت (931 نفر در طرح پيش از موعد صنايع نيمه دوم سال 1383 بازنشسته شده بودند) و كارخانه نيمه تعطيل بود. چند تن از صاحبان فعلي خصوصي در دادگاه محكوم شدند. سرنوشت كارخانه آزمايش پس از نيم قرن در آستانه اضمحلال قرار گرفته است. محسن آزمايش در بيشتر فعاليت اقتصادي در طول زندگيش، روزي حدود 20 ساعت به مدت چهل سال (تا سال 1357) كار كرد. آرزويش اين بود كه كارخانه آزمايش را به يكي از بزرگترين كارخانههاي توليدكننده لوازم خانگي با توليد 200 تا 300 نوع محصول در جهان تبديل نمايد. او در سال 1347 گفت: اگر در اين محيط فراهم شده، جواني بيسواد با ايمان و پشتكار خود به چنين موفقيتهايي دست يافته است آيا ديگران به خصوص تحصيلكردههاي ما نخواهند توانست از اين همه موهبت برخوردار گردند و شاهد پيروزي را در آغوش گيرند؟!
گردآوری: فرنام نامور