رنگ در معماری و ساختمان
بسپار-با پذیرش دین اسلام و حرمت نقوش انسانی و ذی روح در اوایل قرون اسلامی هنرمندان نقاش زبردست ایرانی به نقوش گیاهی و تصاویر هندسی و به عبارتی اسلیمی ها گرایش پیدا کرده و به تدریج در آثار خود موضوعات و مضامین مذهبی را به تصویر کشیدند. در این تصاویر از هنر پارتیان و ساسانیان بهره بردند و همان روش ها را ادامه دادند. همچنین حضور رنگ را در تزئینات گچبری به طور گسترده و متنوع می توان دید. شیوه ای که در معماری ایلخانی به وفور به چشم می خورد . تا اینکه در دوره تیموری به گونه ای بلوغ در نقوش اسلیمی و ختایی و گل و گیاه و جانوران ختم می شود .
نور ، رنگ ، آب؛ 3 عنصر زیبایی شناسی معماری اسلامی
نور ، رنگ ، آب ، سه عنصر زیبایی شناسی معماری اسلامی اند. نور عمده ترین مشخصه معماری ایران است و نمادی از عقل الهی است . رنگ در انقطاع و انعکاس نور حاصل می آید و آب تصویر طبیعت ، در معماری اسلامی است در اینجا شرحی کوتاه بر این سه عنصر از دیدگاه عرفان خواهیم داشت .
1 – نور : نور جلوه خداوند است که حضورش در معماری اسلامی به ویژه در مسجد که خانه اوست تجلی می یابد. «الله نور السموات و الارض» و در کاستن از صعوبت و سختی و سردی سنگ و بنا نقش بسزایی دارد ، تجلی متافیزیک نور بر فیزیک بنا ، آن را اصلی ترین محور زیبایی شناسی معماری اسلامی در عرفان و معنا قرار داده است . در بناها از کف براق و درخشنده و سطوح دیوارها برای شکار نور استفاده می شد و گاهی نور طوری از سقف های الماسی شکل باز می تابید که انعکاسی در پی داشت .
[EasyDNNGallery|18524|Width|200|Height|200|position||resizecrop|False|lightbox|False|title|False|description|False|redirection|False|LinkText||] نور به تزیین معماری اسلامی کیفیتی پویا می بخشید و به نقوش ، اشکال و طراح ها , بعد و حجم می دهد . بعدی که با تغییر ساعات روز و تغییر شدت و زاویه نور طبیعی خورشید دستخوش تغییر می شود و رقص کنان بیننده را به وجد می آورد . نور و سایه در سطوح ، تقابل های شدید ایجاد می کرد و به سنگ های منقوش و سطوح گچی و آجری ، بافت می بخشید . نور از لا به لای مشاربیه های چوبی ، جداره های گچی و مرمری و شیشه های نقوش پنجره ها رد می شد و نقوش را بر روی سطوح پشتی و داخلی نمودار می ساخت و پوششی زمانمند و متغیر از رنگ و سایه پدید می آورد . در 2 تصویر از فضای داخلی مسجد نصیرالملک شیراز یکی با نور طبیعی و کف براق و دومی با استفاده از نور مصنوعی داخلی و با کف مفروش بخوبی می توان جلوه های رنگ و نور را بر فضای داخلی را مشاهده کرد . در هر یک از این دو حالت تأثیر نور عبور کرده از شیشه های رنگین را بر ایجاد شادابی و نشاط محیط و طراحی کلی فضای داخلی یافت .
در تصویر سوم نیز پنجره ای بزرگ از هنر شیشه رنگی – نقاشی ویترای – را می بینید که با استفاده از رنگهای بسیار متنوع سفید, آبی, سبز, زرد, نارنجی, قرمز, بنفش و قهوه ای و نیز احتمالاً رنگ های اندک دیگر توانسته جلوه ای بی نظیر از تلفیق اثر نور و رنگ را به نمایش بگذارد. در تصویر چهارم می بینید که همین هنر ریشه دار ایرانی چگونه در معماری نوین غربی با کمک روش نقاشی ویترای به کمک طراحی داخلی یک بنای مدرن آمده است. در چنین فضایی قطعاً استفاده از رنگ سفید با درجه براقیت بالا یعنی نیمه براق تا براق می تواند در روشن تر شدن فضای داخلی و جلوه گری حرکت نور در سقف به مدد معمار و طراح متبحر , با ذوق و هنرمند این بنا آمده و توانمندی خود را به رخ بکشد . علاوه بر این در تصویر سقف آرامگاه شیخ عبدالصمد در نطنز مشاهده می کنید نور پس از عبور از پنجره های گنبد در زوایاس مختلف بر سطوح گچ کاری شکسته سقف برخورد کرده و بنا به شدت نور سایه های مختلفی را از خود بجا می گذارد و حاصل نورهای مختلف و سایه های گوناگون, خلق معجزه ایست که هر بیننده ای را به احترام و تکریم خالق آن واداشته و بهتر از هر رنگ آمیزی می تواند جلوه گر شود. حال اگر در انواع ساده تر گچ کاری های سقف و دیوار که تعدد سطوح گچکاری میسر نبوده و تعدد منابع نوری و لاجرم تعدد شکست نور و سایه دستیافتنی نباشد, رنگ آمیزی هدفمند می تواند در آسان تر کردن موضوع به مدد طراح و معمار بیاید.
2 – رنگ: رنگ از تکثیر نور حاصل می شود و نمایانگر کثرتی است که ارتباطی ذاتی با وحدت دارد. از دیدگاه اندیشمندان هنر اسلامی، رنگ سفید نماد وجود مطلق و رنگ سیاه که پوشش خانه کعبه است نماد اصلی تعالی و فرا وجودی است که خانه کعبه با آن ارتباط دارد، رنگ های آبی ، فیروزه ای و طلایی در نگارگری اسلامی و ایرانی، جلوه هایی از معانی باطنی جاری در بطن رنگ هایند روان شناسی رنگ در قرآن نیز مورد تامل جدی قرار گرفته است. «قالوادع لناربک بیین لنامالونها قال انه یقول انها بقره صفرا فاقع لون ها تسرالناظرین» آیه ای که در آن رنگ زرد زرین عاملی برای سرور و انبساط خاطر ناظر معرفی می شود این آیه و همچنین احادیث و روایاتی که بر معانی رنگ ها دلالت می کرد(سفید) که رنگ محبوب پیامبر بود و سبز که نشانه سیادت فرزندان علی (ع) و فاطمه محسوب می شد رنگ را عاملی مهم در جهت استفاده معنوی در جلوه های نگارگری معماری اسلامی قرار داد، اهمیت و جایگاه رنگ در معماری اسلامی مورد توجه کامل قرار گرفته است .
یکی از اصیل ترین رنگ های مطرح در هنر اسلامی رنگ فیروزه ای است، همچنین آبی لاجوردی هسته تمثیل مراقبه و مشاهده است، بیانگر بیکرانگی آسمان آرام و تفکر برانگیز سحرگاهان صاف و صمیمی است، در درون مسجد، برخلاف بیرون که کاشی کاری بیشتر با آجر عجین شده است .
[EasyDNNGallery|18526|Width|200|Height|200|position||resizecrop|False|lightbox|False|title|False|description|False|redirection|False|LinkText||]
نقوش کاشی با سفیدی نقوش گچ بری همراه است که تضاد چشم گیری را با فضای پر نقش و رنگ بیرون برقرار می سازد و باعث می شود فضای داخلی مسجد آرامش و قداست خاصی داشته باشد که این قداست از رنگ سفید فضا و از بی رنگی و بی نقشی سطوح داخلی نشأت می گیرد ، زیرا رنگ سفید به خصوص وقتی با نوعی خلوت ، تفکر و سکوت همراه باشد ، الهام گر نوعی بزرگی پاکی و اندیشه بالندگی است، بیشترین قسمت سطوح کاشی کاری ها به رنگ های سردی چون زنگاری ها، فیروزه ای ها و لاجوردی ها تعلق دارد، لاجوردی ها و رنگ های آبی فام عمق دارند که آدمی را به بی نهایت و به جهانی خیالی و دست نیافتنی می برند، آبی، گستردگی و وسعت آسمان صاف را به یاد می آورد. نشانه صلح است و رنگ بی گناهی ، نور آبی ، کسانی را که بی قرارند ، آرام می کند ، آبی همواره متوجه درون است و جنبه های گوناگون روح آدمی را نشان می دهد، در فکر و روح او داخل می شود و با روان او پیوند می خورد، آبی معنی ایمان می دهد و اشاره ای است به فضای لایتناهی و روح. آبی سمبل جاودانگی است و …
مهندس شهرام یزدی
(ادامه دارد …)
متن کامل این مقاله را در شماره 178 ام دوماهنامه پوشرنگ از گروه مجلات بسپار که در پایان تیرماه منتشر شده است بخوانید.
در صورت تمایل به دریافت نسخه نمونه رایگان و یا دریافت اشتراک با شماره های 02177523553 و 02177533158 داخلی 3 سرکارخانم ارشاد تماس بگیرید. امکان اشتراک آنلاین بر روی صفحه اصلی همین سایت وجود دارد.