اقتصاد چرخشی؛ یک ایده پرزرق و برق یا ناجی آینده اقتصاد دنیا؟

بسپار/ایران پلیمر

نویسنده: بیتا کاظمی‌نژاد
اقتصاد چرخشی یا circular economy عبارتی است که شاید اخیرا آن را زیاد شنیده باشید، اما آیا تا به حال نمونه‌های کاربردی آن را از نزدیک تجربه کرده‌اید؟ پاسخ این پرسش دست کم در فضای کسب‌وکار ایران احتمالا منفی باشد. با این حال اقتصادهای پیشرو در دنیا از لزوم تغییر پارادایم اقتصادی برای داشتن اقتصادی پایدار صحبت می‌کنند. اتحادیه اروپا از سال 2015 چشم‌اندازی بلندمدت را برای دستیابی به اقتصاد چرخشی تعریف کرده است، ژاپن در سال 2000 نخستین قوانین لازم برای ایجاد زیرساخت اقتصاد چرخشی را نوشت و موسسات گوناگونی در سراسر دنیا در حال آگاهی‌رسانی نسبت به این ایده هستند تا دست کم با آموزش بتوانند این گذار را تسهیل کنند.
ابزار روندیابی گوگل (google trends) نشان می‌دهد که در 15 سال گذشته جستجوی عبارت circular economy در میان کاربران روندی افزایشی داشته است. اما این عبارت به چه معناست و بازطراحی مدل کسب‌وکار بر پایه اقتصاد چرخشی چه نتایجی برای کسب‌وکارها در بر دارد؟ آیا استفاده از این ایده می‌تواند سودآور نیز باشد یا تنها رویکردی است برای توسعه پایدار و حفظ محیط ‌زیست؟

موسسه Ellen MacArthur که از پیشگامان آگاهی‌رسانی در حوزه اقتصاد چرخشی در دنیاست اقتصاد چرخشی را به این صورت تعریف می‌کند:
«چارچوبی برای اقتصاد که به لحاظ طراحی قابلیت بازیابی و بازتولید دارد.»
رویکرد اقتصاد چرخشی، رویکردی‌ست فراتر از مدل تولید صنعتی فعلی که به صورت برداشت منابع، تولید و دور انداختن طراحی شده است؛ هدف اقتصاد چرخشی بازتعریف رشد با تمرکز بر منافع کل جامعه است. این چارچوب به تدریج مصرف منابع محدود را از فعالیت‌های اقتصادی جدا می‌کند و ضایعات تولیدی را که بیرون از سامانه در نظر گرفته می‌شوند، وارد چرخه می‌کند. زیربنای این چارچوب گذار به منابع انرژی تجدید‌پذیر بوده و بر 3 اصل استوار است:
• طراحی مبتنی بر کاهش ضایعات و آلودگی‌ها
• حفظ محصولات و مواد در مرحله مصرف
• بازتولید سامانه‌های طبیعی
در اقتصاد چرخشی، فعالیت‌های اقتصادی سلامت سامانه را تضمین می‌کنند و اهمیت درست کار کردن اقتصاد در تمام ابعاد، برای شرکت‌های بزرگ و کسب‌وکارهای کوچک، برای سازمان‌ها و افراد، در مقیاس جهانی یا محلی، واضح است. گذار به چنین چارچوبی نه تنها سبب کاهش آثار منفی اقتصاد خطی (در برابر اقتصاد چرخشی) می‌شود بلکه چنین تغییر ساختاری سبب ایجاد پایداری بلندمدت و فرصت‌های زیادی در حوزه کسب‌وکار خواهد شد و منافع اجتماعی و زیست‌محیطی نیز دارد.
ریشه‌های ایده اقتصاد چرخشی
مفهوم چرخشی بودن دارای ریشه‌های عمیق تاریخی و فلسفی است. وجود چرخه در سامانه‌های دنیای واقعی به قرن‌ها پیش باز می‌گردد و در مکاتب فلسفی بسیاری تکرار شده است. پس از جنگ جهانی دوم و با ظهور مطالعات مبتنی بر کامپیوترها، امکان بررسی سامانه‌های غیرخطی فراهم آمد با این حال تنها با پیشرفت‌های چند دهه اخیر در حوزه فناوری‌های دیجیتال بوده است که می‌توان گذار به اقتصاد چرخشی را امکان‌پذیر دانست.
مدل اقتصاد چرخشی چند مکتب فلسفی را ترکیب می‌کند: اقتصاد عملکردی ، فلسفه طراحی گهواره به گهواره ، زیست‌الگوسازی ، بوم‌شناسی صنعتی ، سرمایه‌داری طبیعی و سامانه‌های اقتصادی آبی .
رویکرد اقتصاد عملکردی بحث پتانسیل موجود در چرخه‌ای کردن اقتصاد برای ایجاد مشاغل جدید، اقتصاد رقابتی، صرفه‌جویی منابع و جلوگیری از ایجاد زباله مطرح می‌شود. رویکرد تولید حلقه‌بسته که سبب افزایش طول عمر محصولات می‎شود، برای اولین بار در این چارچوب مطرح شد.
در طراحی گهواره به گهواره تمرکز بر طراحی با الهام از متابولیسم زیستی و توسعه متابولیسم فنی برای مواد صنعتی بر اساس آن است. اجزای محصول به منظور بازیافت مداوم و به کارگیری دوباره طراحی می‌شوند، در نتیجه مفهوم ضایعات و زباله حذف می‌شود و چرخه طراحی و تولید محصولات آسیبی به سلامت انسان و محیط زیست نمی‌رساند.
زیست‌الگوسازی طبیعت را به عنوان الگوی خود قرار می‌دهد: نوآوری‌هایی که مبتنی بر مطالعه بهترین ایده‌های طبیعت طراحی و سپس تقلید می‌شوند تا مشکلات بشر را حل کنند. همچنین پایداری نوآوری‌ها نیز با استفاده از طبیعت به عنوان سنجه ارزیابی صورت می‌گیرد.
بوم‌شناسی صنعتی مطالعه جریان‌های مواد و انرژی در سامانه‌های صنعتی است. با تمرکز بر ارتباط میان عملکرد اجرای زیست‌بوم، در این رویکرد تلاش بر ایجاد فرایندهای حلقه‌بسته است که در آن ضایعات ورودی فرایندها خواهند بود. در این رویکرد فرایندهای تولید مبتنی بر انطباق با محدودیت‌های زیست‌بوم محلی طراحی می‌شوند.
سرمایه‌داری طبیعی به دارایی‌های طبیعی جهان شامل خاک، هوا، آب و همه موجودات زنده اطلاق می‌شود. در این رویکرد یک اقتصاد جهانی توصیف می‌شود که در آن منافع کسب‌وکار و طبیعت کاملا بر هم منطبق است.
در اقتصاد آبی مبنا بر این است که از زباله یک محصول، ورودی برای تولید محصول دیگر و ایجاد جریانی از درآمد استفاده شود. این رویکرد بر راهکارهایی تاکید دارد که با شرایط و ویژگی‌های محیطی تناسب دارد.
همان‌طور که مشخص است مکاتب فکری گوناگونی ایده چرخشی را پیشتر مطرح کرده‌اند اما آن چه سبب شده امروز این ایده اهمیت یابد، افزایش مصرف‌گرایی و لزوم توسعه پایدار برای حفظ منابع است. بنابراین در چنین شرایطی آگاه‌سازی تصمیم‌سازان، از صاحبان کسب‌وکار تا دولتمردان، برای همراستایی تصمیمات خود با این ایده ضروری به نظر می‌رسد.
پرسشی که پیش از هر چیز باید به آن پاسخ دهیم این است که در حال حاضر در چه نقطه‌ای از گذار به اقتصاد چرخشی هستیم و آیا بحران همه‌گیری کرونا کمکی به این گذار خواهد کرد؟ مهم‌تر از آن، چرا اقتصاد چرخشی مسئله‌ای کلیدی برای صنعت پلاستیک است؟

بازسازی اقتصاد جهانی پساکرونا مبتنی بر اقتصاد چرخشی
بر اساس گزارش شکاف چرخشی 2020، تنها 8.6% اقتصاد جهانی چرخشی است. این به آن معناست که بیش از 90% منابعی که وارد اقتصاد می‌شود – 100 میلیارد تن سالیانه – به ضایعات تبدیل می‌شود. در این گزارش اهمیت برخی کشورهای کلیدی به عنوان عوامل پیشرو در گذار به اقتصاد چرخشی ذکر شده است؛ کشورهایی که می‌توانند این روند منفی را اصلاح کنند و به عنوان الگوی دیگر کشورها قرار گیرند.
سال 2020 یک سال کلیدی برای پیشبرد اقتصاد چرخشی است. همه‌گیری کووید-19 دنیا را با محدودیت‌های اقتصاد خطی روبه‌رو کرده است، اقتصادی که شکننده است و در برابر بحران‌هایی از این دست مقاومتی ندارد. بنابراین یکی از راه‌حل‌های مهم در بازسازی اقتصادهای پساکرونا در دستورکار دولت‌ها و به صورت کلی در دستور کار جهانی، اصول اقتصاد چرخشی خواهد بود.
جایگزینی محلی‌سازی به جای جهانی‌سازی، روندی آشکار است که در اقتصاد پساکرونا شاهد آن خواهیم بود. برآورد شده است که تجارت جهانی بین 13 تا 32 درصد در سال 2020 کاهش خواهد یافت که نه تنها شامل تجارت محصولات نهایی بلکه شامل مواد اولیه نیز می‌شود. وابستگی به زنجیره تامین جهانی در این شرایط ریسک بیشتری دارد و زنجیره‌های تامین محلی مورد توجه قرار می‌گیرند.
از سوی دیگر محدودیت‌های ظرفیت و اولویت‌بندی نیازهای ما سبب تغییر شیوه مصرف خواهد شد. همه‌گیری کرونا تا حدودی سبب متوقف شدن مصرف‌گرایی شده‌است؛ نمی‌توان با اطمینان گفت که مصرف در دنیای پساکرونا به شکل قبل بازمی‌گردد اما قطعا استفاده از خدماتی مانند تفریح و سفر در آینده‌ای دورتر به حالت قبل بازمی‌گردد.
رویکرد انسان‌ها در مواجهه با بحران همه‌گیری نیز متفاوت بوده است؛ بسیاری از وحشت قحطی مواد مصرفی خود را تا ماه‌ها بعد انبار کرده‌اند. در مقابل اقتصاد چرخشی با رویکرد مصرف مجدد و مدل‌های اشتراک‌گذاری راهکاری منعطف را ارائه می‌کند که دستیابی به خدمات و محصولات وابسته به مالکیت آن‌ها نیست.
هنوز نمی‌توان به صورت قطعی گفت که چه چیزی در آینده عادی خواهد بود اما آن چه مشخص است راهبردهای اقتصاد چرخشی، همان چیزی است که پس از این بحران باقی می‌ماند تا به کمک آن بتوانیم اقتصاد جدید را مبتنی بر آگاهی و مسئولیت در قبال محیط زیست شکل دهیم.

اهمیت رویکرد چرخشی در صنعت پلاستیک

(ادامه دارد …)

متن کامل این مقاله را در شماره  215  ماهنامه بسپار که در نیمه شهریور منتشر شده است بخوانید.

در صورت تمایل به دریافت نسخه نمونه رایگان و یا دریافت اشتراک با شماره های ۰۲۱۷۷۵۲۳۵۵۳ و ۰۲۱۷۷۵۳۳۱۵۸ داخلی ۳ سرکار خانم ارشاد تماس بگیرید. نسخه الکترونیک این شماره از طریق فیدیبو قابل دسترسی است.