قطر به دنبال نقش عربستان در سیاست و نقش امارات در اقتصاد منطقه
بسپار می نویسد، از جمعیت دو میلیون نفری قطر، 40 درصد عرب، 10 درصد ایرانی و 50 درصد از دیگر ملیت‌ها هستند. در بیشتر شاخص‌های سلامت و رفاه قطر در رتبه‌های اول قرار دارد.
مشرق نوشت: کوچک است اما نمی‌توان کوچکش دانست. یک پای ثابت رقابت‌های اقتصادی در منطقه و یک طرف هر منازعه سیاسی در خاورمیانه است. رسانه سرشناس خود را دارد: الجزیره. موضع او در اجلاس عرب برای همه مهم است. ارگان‌های حاکمیتی آن با انسجام بالایی دست به کار شده‌اند و می‌خواهند تصویر جدیدی از قطر – همین شبه جزیره کوچک در خلیج فارس- را در افکار عمومی جهان ایجاد کنند. تا آنجا که به کشورهای غربی و سیاستمداران و شرکت‌هایشان مربوط است، نزدیک است بتواند جای عربستان را در سیاست منطقه و جای امارات را در اقتصاد خلیج فارس، تصاحب کند. این تحولات عجیب که زیر پای ایران اتفاق می‌افتد، نباید از چشم کارشناسان دولتی و خصوصی ایران دور بماند.
قطر: تاجر عجول خلیج فارس
قطر هم مرز با عربستان بوده و در نزدیکی بحرین واقع شده است.
قطر را به چه می‌شناسند؟
پیش از هر چیز، مساحت اندک و جمعیت محدود این کشور، جالب توجه است. نزدیک به ۲ میلیون مقیم که حدود ۳۰۰ هزار نفر از آنان شهروند قطر هستند، در شبه جزیره‌ای به مساحت ۱۱.۵ هزار کیلومتر مربع زندگی می‌کنند که ۵۶۳ کیلومتر خط ساحلی و ۸۷ کیلومتر خط مرزی با عربستان سعودی دارد. قطر ۱۶۶مین کشور از نظر مساحت و ۱۴۶مین کشور از نظر جمعیت است. البته جمعیت اندک چیز عجیبی در کشورهای عربی منطقه نیست که عمدتاً منجر به تقسیم پول فروش نفت و گاز در میان همین جمعیت اندک و بالابودنِ درآمد سرانه شده است، اما به نظر می‌رسد با توجه به برنامه‌های توسعه در قطر، اگر محدودیت آب شرب در این کشور برطرف شود، هر چه بیشتر با هجوم جمعیت به قطر روبرو خواهیم شد.
قطری‌ها رشد پرشتابی را آغاز کرده‌اند و تلاش می‌کنند خود را هر چه بیشتر و زودتر به یک کشور اروپایی تبدیل کنند تا جایی که برگزاری جام جهانی ۲۰۲۲ را رزرو کرده‌اند. هزینه این رشد پرشتاب برای ایران، برداشت فزاینده قطر از حوزه‌های نفتی و گازی مشترک است. در بخش‌های مختلف این گزارش به چگونگی آغاز و روند توسعه قطر خواهیم پرداخت.
کودتای مسالمت آمیز، مقدمه رشد پرشتاب
قطر به عنوان یکی از سواحل خلیج فارس از اواسط قرن ۱۹ میلادی تحت حکومت خاندان آل ثانی و قیمومیت انگلیس قرار گرفت. این وضعیت سال‌ها ادامه داشت و قطر به عنوان یک مستعمره فقیر به حیات خود با جمعیت اندک ادامه می‌داد. تا اینکه در سپتامبر ۱۹۷۱ و با توجه به عقب نشینی نظامی و سیاسی انگلیس از شرق سوئز، قطر نیز همزمان با امارات متحده عربی به استقلال رسید.
از سال ۱۹۷۲، امیر قطر به دلیل مدیریت ناکارآمد درآمدهای نفتی با کاهش محبوبیت در میان خاندان خود مواجه شد. فرزند وی «حمد بن خلیفه آل ثانی» از این اوضاع نابسامان اقتصادی و سیاسی استفاده کرده و در ۱۹۹۵ میلادی، وقتی پدرش به سفر خارجی رفته بود، حکومت را در دست گرفت و به وی پیغام داد که نیازی نیست به کشور برگردد. در واقع او با همراهی سایر ارگان‌های حاکمیتی قطر آمده بود تا قطر در مسیر توسعه قرار گیرد. گفته می‌شود بلندپروازی‌های موزه بنت ناصر همسر وی نقش مهمی در سیاست‌های وی دارد.
از سال ۲۰۰۰ میلادی، تولید داخلی قطر سیر متفاوتی را طی کرده است.
چندی نگذشته بود که امیر قطر شبکه الجزیره را تأسیس کرد تا شبه جزیره کوچک قطر را به همه بشناساند. مشکلات مرزی خود با بحرین و عربستان سعودی را در ۲۰۰۲ میلادی حل و فصل کرد و خود را به عنوان میانجی در اختلافات منطقه‌ای مطرح ساخت. قراردادهای جدید با شرکت‌های نفتی و گازی در غرب بست و با افزایش استخراج و مدیریت صحیح سرمایه‌گذاری درآمدها، سال ۲۰۰۷ میلادی رتبه نخست جهان را در شاخص درآمد سرانه به دست آورد.
دنیای شگفت انگیز نو
قطر به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش، تابستان‌های گرم و مرطوب ولی زمستان‌های معتدلی دارد. سطح قطر تقریباً فاقد ناهمواری است. شبه جزیره مسطح قطر در بالاترین نقطه خود ۱۰۳ متر از ارتفاع سواحلش بالاتر است. مسابقات اسب سواری و شترسواری از دیرباز در قطر مرسوم بوده است و امکانات جدید موجب شده ورزش‌هایی چون فوتبال، تنیس، صحرانوردی (خودرو و موتورسیکلت)، جت اسکی، گلف و غواصی در میان ساکنین قطر رایج شده و پای تعدادی از مسابقات منطقه‌ای و قاره‌ای را به این کشور باز کند.
رشد فناوری، ورزش های جدیدی را در اختیار قطری ها و گردشگران قرار داده است
جدا از هوای گرم و مرطوب در فصول گرم سال، طوفان‌های شن نیز یکی از مصائب گردشگران است. اما قطری‌ها با ایجاد امکانات رفاهی بر این مشکلات غلبه کرده‌اند. در اینجا به معرفی دو مرکز بزرگ گردشگری در دوحه قطر و همچنین چند مرکزِ در حال ساخت می‌پردازیم:
مروارید قطر
این مجموعه در شمال دوحه و در نزدیکی دانشگاه قطر واقع شده و فضایی به مساحت ۳.۲۵ کیلومتر مربع را به این کشور افزوده است. مجموعه‌ای از مراکز تجاری، سواحل با امکانات تفریحی ویژه و هتل‌هایی با ظرفیت ۱۵۰۰۰ واحد، تنها با یک پل به سرزمین اصلی قطر وصل شده است و گردشگران را در دل خلیج فارس به پیش میبرد.
موزه هنرهای اسلامی
در این موزه، آثاری از سه قاره جهان گردآوری شده است. هنرهای تجسمی، شمشیرها و خنجرهای قدیمی در کنار البسه بازسازی شده، عکس‌هایی از تاریخ کشورهای جهان از جمله ایران و … همه و همه در ساختمانی که مانند ارگ‌های قدیمی اسلامی ساخته شده است، گردآمده و گردشگر را به دنیای تمدن اسلامی در سده‌های گذشته میبرد.
شهر جشنواره دوحه
این مجموعه که با هزینه ۶.۵ میلیارد ریال قطری تا سال ۲۰۱۶ میلادی ساخته خواهد شد، ۴۳۳۰۰۰ متر مربع را پوشش می‌دهد که شامل ۵۵ مغازه کوچک و فروشگاه بزرگ و رستوران و کافی شاپ و … است. شهر جشنواره علاوه بر یک هتل ۵ ستاره، شامل چهار سالن تفریحی است: Juniverse یک پارک آموزشی-تفریحی برای خانواده‌ها و نوجوانان، Virtuocity سالنی با ۲۰۰ دستگاه برای بازی رایانه‌ای، پارک برف که نخستین تجربه تفریحات برفی برای بسیاری از خانواده‌های قطری بوده و در یک فضای سرپوشیده، دنیای متفاوتی نسبت به آب و هوای قطر را در خود جای می‌دهد، و نهایتاً پارک ماجراجویی angry birds. سالن‌های سینمایی ۴D از دیگر جذابیت‌های این مرکز بزرگ، مجلل و متنوع است.
مجتمع‌های تجاری در قطر
تا سال ۲۰۱۶ میلادی نزدیک به ۳۰ مجتمع تجاری بزرگ در قطر وجود خواهد داشت که نیمی از آنها هم اکنون در حال ساخت است. Mall of Qatar یکی از بزرگترینِ آنها است، مجموعه‌ای شامل ۳۸۸ هزار متر مکعب، با ۴۰۰ فروشگاه در زمینه‌های مختلف و ۷۰۰۰ پارکینگ خودرو که در سال ۲۰۱۶ میلادی افتتاح خواهد شد.
اقتصاد قطر در آیینه آمار منطقه
نفت، گاز و ماهی‌گیری، سه منبع اولیه رشد اقتصاد قطر بوده است اما با شروع رشد اقتصادی از اواسط هه ۱۹۹۰، صنعت، شهرسازی و خدمات مالی توانسته است به تدریج نیمی از تولید داخلی را به خود اختصاص دهد. البته نفت و گاز همچنان ۹۰% از ارزش ریالیِ صادرات این کشور را شامل می‌شود. ذخایر گاز قطر، ۲۵ تریلیون متر مکعب است و رتبه سوم را در جهان به خود اختصاص داده است. هم اکنون تولید ناخالص داخلی قطر بالغ بر ۲۰۲ میلیارد دلار است. برای درک بهترِ این رقم، خوب است آن را با تولید ناخالص داخلی ایران یعنی حدود ۳۷۰ میلیارد دلار مقایسه کنیم. این تولید بالا در کنار جمعیت پایین موجب شده درآمد سرانه قطری‌ها در رتبه نخست جهان و بالغ بر ۱۴۰ هزار دلار باشد.
اگر تورم قطر به مانع بزرگی به نام بحران اقتصاد جهانی برنمی‌خورد، احتمالا هنوز در حال پیشروی بود
در سال‌های دهه ۲۰۰۰ میلادی، رشد سالانه تولید داخلی قطر چندین بار توانست ۱۰% را پشت سر بگذارد اما در دهه کنونی کمتر از ۵% بوده است. بدترین سال در این شاخص، ۲۰۰۹ میلادی با حدود منفی ۲۳% بوده است. در این سال البته نرخ تورم به صفر رسید و در سال بعد منفی شد. قطری‌ها بالاترین تورم را در سال‌هایی تجربه کرده‌اند که بالاترین نرخ رشد را داشته‌اند. اگر میزان هزینه‌ها را از تولید داخلی هر کشور بکاهیم، پس انداز سالانه آن باقی می‌ماند که قطری‌ها در این شاخص نیز مقام دوم را دارند یعنی در سال ۲۰۱۴ میلادی تنها ۴۴% از تولید داخلی را خرج کرده‌اند. هر ۳.۶۴ ریال قطر یک دلار آمریکا است.
در زمینه چوب و زغال سنگ استعدادی ندارد. حدود ۶% از قلمرو قطر زیر کشت است و باقی آن بیابان و خیابان است. این ۶%، حدود ۱% از تولید داخلی را تشکیل می‌دهد و باقی آن از صنعت (۶۸%) و خدمات (۳۱%) نشأت می‌گیرد. صنعت علاوه بر نفت و گاز و پتروشیمی، شامل سیمان و فولاد و کارگاه‌های تعمیر کشتی‌های تجاری نیز می‌شود.
عمده محصولات قطری به ژاپن (۲۷%)، کره جنوبی (۱۹%)، هند (۱۰%)، چین (۶%) و سنگاپور (۶%) صادر می‌شود و عمده واردات آن از آمریکا (۱۸%)، امارات متحده عربی (۱۰%)، عربستان سعودی (۸%)، بریتانیا (۶%)، چین (۶%)، آلمان (۵%) و ایتالیا (۵%) می‌آید. بنابر این قطر از غرب جهان وارد می‌کند و به شرق جهان صادر می‌نماید. ارزش صادرات قطر، سه برابرِ واردات آن است. بیشترِ واردات قطر، ماشین آلات، تجهیزات حمل و نقل، مواد غذایی و شیمیایی است.
ساحل زیبای دوحه نشان می‌دهد قطری‌ها طی ۲۰ سال، ظاهر کشور خود را تغییر داده اند اما …
نسبت به کشورهای منطقه، زنان قطری از نرخ اشتغال خوبی برخوردارند و تنها ۹% از آنان بیکارند. نرخ بیکاری در میان مردان از این هم کمتر و حدود ۱.۳% است.
۹۹.۲% از مردم قطر، شهرنشین هستند و ۱۰۰% آنها به آب آشامیدنی سالم دسترسی دارند که البته با توجه به وسعت قطر، چیز عجیبی نیست. اگر چه یکی از مأموریت‌های تمیم بن حمد آل ثانی توسعه شبکه بهداشت و آموزش است ولی رفاه و بهداشت و درمان و آموزش در قطر به حدی رسیده است که ۹۷% از آنان باسوادند و امید به زندگی ۷۸ سال است. این کشور در شاخص نرخ مرگ و میر، پایین‌ترین نرخ جهان دارد: ۱.۵ نفر در هر ۱۰۰۰ نفر. در هر ۱۰۰۰۰۰ تولد، تنها ۶ مادر جان خود را از دست می‌دهند و از هر ۱۰۰۰ نوزاد، تنها ۶ نوزاد می‌میرند. قطر از این نظر در رتبه ۱۶۵ و ۱۶۶ جهان ایستاده است یعنی وضعیت بهداشت آن از ۱۶۴ کشور بهتر است. هر ۱۰۰۰ نفر در قطر، ۷.۷ پزشک و ۱.۲ تخت بیمارستانی دارند.
چه کسانی «قطری» هستند؟
قطر کمی بیش از ۲ میلیون نفر جمعیت دارد. تنها ۴۰% از قطری‌ها، عرب هستند. ۳۶% پاکستانی و هندی و ۱۰% هم ایرانی هستند. باقی آنها از شرق آسیا یا اروپا به قطر آمده‌اند. با توجه به حضور اقوام مختلف در قطر، اگر انگلیسی بلد نباشید کارتان لنگ می‌ماند. مسلمانان نزدیک ۸۰% از مردم قطر را تشکیل می‌دهند، کمتر از ۱۰% مسیحی و بقیه نیز بیشتر به ادیان هندی و شرق آسیا گرایش دارند.
میانگین سنی مردان، ۳۳ سال و میانگین سنی زنان، ۲۸ سال است. نرخ رشد جمعیت در قطر بالاست: ۳.۵۸%. قطر از این لحاظ رتبه پنجم را در جهان دارد. اما عمده این رشد به مهاجران برمی‌گردد زیرا از نظر نرخ تولد رتبه ۱۹۴ را دارد (۱۰ نوزاد در هر ۱۰۰۰ نفر و دو باروری برای هر مادر) ولی از نظر نرخ مهاجرت رتبه دوم را پس از لبنان در اختیار دارد (۲۷ نفر در هر ۱۰۰۰ نفر). به دلیل حضور مهاجران، اوج هرم سنی قطری ها ۲۵ تا ۵۴ سال است که در این گروه سنی، بیش از ۱.۲ میلیون مرد و تنها حدود ۲۵۰ هزار زن وجود دارد. یعنی مردان نزدیک ۵ برابر زنان جمعیت دارند. جالب اینکه در گروه سنی ۱۵ تا ۲۴ سال نیز جمعیت مردان نزدیک به سه برابر زنان است.
رفاه زیاد کار دست قطری‌ها داده است. ۴۱% از آنها دچار چاقی مرضی هستند که از این نظر رتبه شانزدهم را در دنیا دارند.
پروژه‌های بزرگ نفتی و حمل و نقل با هزینه میلیاردها دلار در قطر به پیش می‌رود
اخیراً باز مشکل جدیدی به میان آمده است. خبرنگار گاردین در یک مستند خبری پرده از وضعیت اسفبار هزاران کارگر نپالی برداشت که به امید کار در پروژه‌های زیرساخت قطر و کسب درآمد بالا به این کشور آمده‌اند اما اکنون نه تنها با دستمزد اندک مواجه شده‌اند، بلکه شرایط سخت قانونی، اجازه خروج به آنها نمی‌دهد. دستمزد آنها چندین ماه عقب افتاده است و محیط زندگی و کار آنها چنان سنگین و آلوده است که هر روزه چندین نفر از آنان بر اثر ضربه به سر، ایست قلبی و … جان خود را از دست می‌دهند. آیا این چیزی جز بردگی است؟
اتحادیه بین‌المللی کارگران که سال گذشته از روند ساخت و سازهای جام جهانی ۲۰۲۲ بازدید کرده‌اند، پیش‌بینی می‌کنند تا پایان آماده‌سازی این کشور برای رقابت‌های جام‌جهانی، بیش از چهارهزار کارگر خارجی در این کشور جان خود را بدلیل شرایط سخت کار و زندگی از دست بدهند.
قطر چوب لای چرخ ریاست عربستان بر شورای همکاری خلیج می‌گذارد
عربستان یک بار در ۲۰۰۲ میلادی برای ۵ سال و یک بار دیگر در ۲۰۱۴ میلادی سفیر خود را از قطر فراخواند.
در داخل قطر به دلیل جمعیت اندک و رفاه نسبی، ناآرامی جدی مشاهده نشد. مردم قطر ترجیح می‌دهند در مسیر رشد اقتصادی مانع‌تراشی نکنند و به خاطر اهداف دموکراتیک، رفاه خود را خدشه‌دار نکنند. اما به نظر می‌رسد حمد بن خلیفه نگرانی‌ها را درک کرده است. وی ابتدا یک رژیم غذایی سرسختانه را تجربه کرد تا ظاهرش بیش از امیر عربستان به امیر امارات شبیه شود. ولی نهایتاً برای در امان ماندن از رشد اعتراضات نسبت به حکومت پادشاهی یک خاندان در شبه جزیره قطر، در سال ۲۰۱۳ میلادی حکومت را به پسر ۳۳ ساله‌اش «تمیم بن حمد آل ثانی» واگذار کرد.
جمع بندی
کشور کوچک قطر اگر چه انقلابی را در تاریخ سیاسی اخیر خود تجربه نکرده است، اما تمام آثار یک انقلاب در فرهنگ و جامعه و اقتصاد این کشور به چشم می‌خورد. تغییرات شتابانی در رفاه، دانش و سبک زندگی قطری‌ها به وجود آمده و سیاست خارجی آن توانسته جایگاه ویژه‌ای به این شبه جزیره در هندسه روابط کشورهای منطقه بدهد. سران این کشور تلاش می‌کنند از هر فرصتی برای تقویت قدرت منطقه‌ای و افزایش رشد اقتصادی قطر بهره گیرند و با ایجاد امکانات بهداشتی و آموزشی و فناورانه لازم، ظاهرِ یک زندگی اروپایی را برای اقوام متنوع ساکن در قطر فراهم سازند.
با این حال دو مانع اصلی در مسیر حرکت قطر وجود دارد: هیأت حاکمه انحصارطلب در یک نظام پادشاهی، وابستگی شدید به درآمدهای نفت و گاز. راه گریز از عواقب ناخوشایند این دو ویژگیِ ریشه‌دار در جامعه قطر، جلوگیری از افزایش جمعیت در این کشور است اما از طرف دیگر بدون افزایش جمعیت ماهر در میان قطری‌ها و بدون جذب سکنه مقیم از کشورهای دیگر، امکان تداوم رشد قطر وجود ندارد. این وضعیت به بن‌بستی در شبه جزیره کوچک خلیج فارس تبدیل شده؛ بن‌بستی که حل آن را امیر پیشین به تمیم آل ثانی سپرده ولی آمارها نشان از تداوم آن دارد.
