مقاله نویسی با تمام قوا! نگاهی گذرا به جایگاه ایران در تولید جهانی و منطقه­ ای مقالات پژوهشی در زمینه پوشش ­ها

بسپار/ ایران پلیمر این روزها همه پژوهشگران به دنبال انتشار دستاوردهای پژوهشی خود در مجلات علمی دنیا هستند. تعداد مقالات به یکی از شاخص­های اصلی تعیین جایگاه علمی افراد، دانشگاه­ها و کشورها تبدیل شده است. در کشور ما سال­هاست سیاست­های حمایتی برای تشویق محققان به انتشار نتایج پژوهش­ هایشان در مجلات علمی اجرا شده است. جدا از بحث­ و جدل ­های پایان­ ناپذیر بین حامیان و منتقدان این سیاست­ها – که در ادامه به آن هم خواهم پرداخت – ارزیابی کمی و کیفی مقالات علمی منتشر شده در جهان، موضوعی مهم در علم ­سنجی است. در این گفتار، نگاهی گذرا خواهم داشت بر جایگاه ایران از لحاظ تولید مقالات علمی در زمینه­های مرتبط با پوشش ­های سطح میان کشورهای منطقه و جهان.

مقدمه

این نوشتار یک مقاله پژوهشی نیست، بلکه نگاهی است کنجکاوانه با کمک ساعت­ها بازی با اعداد به موضوعی که شاید خود نیز درگیر آن بوده و برایم جذاب است. علم­سنجی خود علمی است که من فقط به آن علاقه دارم و به آن مسلط نیستم. بنابراین آگاهانه در همه جای آن به جای پژوهش یا تحقیق، از واژه بررسی استفاده کرده­ام. برای دست یافتن به یک نتیجه قابل استناد، نیاز به ارزیابی علمی و دقیق با در نظر گرفتن شاخص­ها و داده­های بیشتر است. اما این بررسی می­تواند آغازی باشد برای یک پژوهش گسترده با در نظر گرفتن عواملی همچون رتبه­بندی دانشگاه­ها و نشریات علمی کشور و بسیاری از شاخص­های کمی و کیفی مورد استفاده در علم­سنجی؛ پژوهشی که می­تواند برای سیاست­گذاران پژوهش، پژوهشگران، دانشگاه­ها و مراکز پژوهشی کشور راه­گشا باشد.

روش بررسی

در این بررسی از داده­های ارائه شده توسط گروه تحقیقاتی سای مگو استفاده شده است [1]. هدف این گروه که بنیان آن توسط چند موسسه تحقیقاتی و دانشگاهی در اسپانیا نهاده شده است، تحلیل داده­ها در زمینه علوم، فناوری و نوآوری است. دستاوردهای این گروه در سه پایگاه اطلاعاتی عرضه می­شود:

1 پایگاه اطلاعاتی رتبه­بندی مجلات و کشورها از نظر مقالات علمی منتشر شده (SJR) [2].

2 پایگاه اطلاعاتی رتبه بندی دانشگاه­ها و موسسات پژوهشی (SIR) برای تحلیل بروندادهای پژوهشی آنها [3].

3 پروژه پیکره علم با هدف نمایش تصویری ساختار علم بر پایه تعداد ارجاعات مقالات [4].

پایگاه اطلاعاتی SJR شاخص­های علمی مجلات و کشورها را با استفاده از داده­های بانک اطلاعاتی اسکوپوس در اختیار می­گذارد. این شاخص­ها برای ارزیابی، مقایسه و تحلیل مجلات و کشورها در زمینه­های مختلف علوم از سال 1996 میلادی تاکنون قابل استفاده­اند. در این پایگاه علوم به 27 موضوع اصلی و 313 زمینه تخصصی دسته ­بندی شده است. داده­های مربوط به ارجاع مقالات از بیش از 34000 عنوان نشریه توسط بیش از 5000 ناشر استخراج شده است. در این پایگاه اطلاعات مربوط به 239 کشور جهان قابل دسترسی است.

در این پایگاه مقالات منتشر شده در زمینه علوم و مهندسی سطوح، پوشش­ها و فیلم­ها به عنوان زیرشاخه­هایی از موضوع علم مواد طبقه­بندی شده است. در این گفتار، وضعیت مقالات منتشر شده توسط پژوهشگران ایرانی در این زمینه تخصصی بررسی شده است.

برای درک بهتر روند تاریخی تولید علم (یا به عبارت بهتر تولید مقالات) در این زمینه­ها، بررسی در بازه زمانی 20 ساله (1999-2018) انجام گرفته است، هرچند برای آگاهی از روند کنونی، داده­های دوره پنج ساله 2014-2018 مفصل­تر ارائه شده است. برای درک بهتر روندی که ایران در این مسیر طی کرده است، جایگاه کشور در منطقه خاورمیانه، کشورهای اسلامی و جهان از طریق مقایسه با چند کشور شاخص ارزیابی شده است. این کشورها با توجه به جایگاه و اعتبارشان به شرح زیر انتخاب شدند:

1 خاورمیانه: ترکیه، مصر و عربستان سعودی (فعال­ترین کشورهای منطقه در زمینه پژوهشی)

2 کشورهای اسلامی: مالزی، پاکستان و سه کشور منتخب منطقه خاورمیانه (فعال­ترین کشورهای اسلامی در زمینه پژوهشی)

3 جهان: ایالات متحده امریکا، چین، آلمان، استرالیا و برزیل (فعال­ترین کشورهای هر قاره در زمینه پژوهشی)

بررسی کمی

داده­های مورد استفاده برای ارزیابی جایگاه ایران در تولید مقالات در زمینه علوم سطح، پوشش و فیلم در جدول 1 خلاصه شده است. سهم ایران در انتشار مقالات در این زمینه در دوره 20 ساله منتهی به سال 2018 میلادی، 1.3% بوده است، اما طی پنج سال گذشته این سهم به 2.2% افزایش یافته است. این افزایش تعداد انتشارات سبب شده تا رتبه ایران در میان کشورهای جهان در دوره 20 ساله به شانزدهم، در دوره 5 ساله به یازدهم و در سال 2018 به دهم برسد. توجه داشته باشید که در سال 1999 (ابتدای دوره 20 ساله)، ایران رتبه چهل و ششم را در اختیار داشته است.