اختصاصی بسپار/ از ممنوعیت تا بازیافت: اقدامات اروپا و آسیا در مقابله با بحران پلاستیک

بسپار/ ایران پلیمر  دستورالعمل (EU) 2019/904 ، معروف به “دستورالعمل پلاستیک‌های یک‌بار مصرف”، توسط پارلمان اروپا و شورای اتحادیه اروپا در 5 ژوئن 2019 به تصویب رسید و هدف آن کاهش تأثیرات منفی برخی محصولات پلاستیکی بر محیط‌زیست، به‌ویژه محیط‌های آبی و سلامت انسان است. این دستورالعمل همچنین به دنبال ترویج حرکت به سمت اقتصادی چرخشی با مدل‌های تجاری، محصولات و مواد نوآورانه و پایدار است.

زمینه و ضرورت تصویب دستورالعمل:

پلاستیک‌ها به دلیل کارایی بالا و هزینه نسبتاً پایین، به‌طور گسترده‌ای در زندگی روزمره استفاده می‌شوند. با این حال، استفاده فزاینده از پلاستیک در کاربردهای کوتاه‌مدت و طراحی نشده برای استفاده مجدد یا بازیافت مؤثر، منجر به تولید زباله‌های پلاستیکی و آلودگی محیط‌زیست، به‌ویژه در محیط‌های دریایی، شده است. بر اساس آمار، 80 تا 85 درصد از زباله‌های دریایی در اتحادیه اروپا را پلاستیک تشکیل می‌دهد که 50 درصد آن مربوط به محصولات پلاستیکی یک‌بار مصرف و 27 درصد مربوط به تجهیزات ماهیگیری حاوی پلاستیک است. این آلودگی تأثیرات منفی قابل‌توجهی بر اکوسیستم‌های دریایی، تنوع زیستی، سلامت انسان و فعالیت‌هایی مانند گردشگری، ماهیگیری و کشتیرانی دارد.

هدف و اقدامات پیشنهادی:

این دستورالعمل بر روی محصولاتی تمرکز دارد که به‌طور مکرر در سواحل اتحادیه اروپا یافت می‌شوند و پیشنهاداتی برای مقابله با آنان بیان کرده است که شامل موارد زیر است:

1. محصولات با جایگزین‌های موجود و مقرون‌به‌صرفه: برای محصولاتی که جایگزین‌های مناسب و پایدار دارند، کشورهای عضو موظف به ممنوعیت عرضه آن‌ها در بازار هستند. این محصولات شامل ظروف غذا و نوشیدنی پلی‌استایرنی و محصولات ساخته‌شده از پلاستیک‌های  oxo-degradable(به مواد پلاستیکی اطلاق می شود که شامل یکسری مواد افزودنی است و در نتیجه اکسایش این مواد سبب تجزیه مواد پلاستیکی تا حد میکرو یا تجزیه شیمیایی آنها می شود) هستند.
2. محصولات بدون جایگزین‌های مناسب: برای محصولاتی که جایگزین‌های مناسبی ندارند، هدف کاهش مصرف آن‌ها است. کشورهای عضو باید اقداماتی مانند تعیین اهداف ملی کاهش مصرف، اطمینان از در دسترس بودن محصولات قابل‌استفاده مجدد در نقاط فروش و استفاده از ابزارهای اقتصادی مانند عدم ارائه رایگان این محصولات را اجرا کنند.
3. الزامات طراحی محصول: محصولاتی مانند بطری‌های نوشیدنی تا ظرفیت ۳ لیتر باید به گونه‌ای طراحی شوند که درپوش‌های آن‌ها در طول استفاده متصل باقی بمانند تا از رهاسازی آن‌ها در محیط جلوگیری شود.
4. الزامات برچسب‌گذاری: برخی محصولات باید دارای برچسب‌هایی باشند که مصرف‌کنندگان را در مورد روش‌های مناسب دفع زباله، میزان حضور پلاستیک در محصول و تأثیرات منفی آن بر محیط‌زیست آگاه کنند.
5. مسئولیت تولیدکننده: تولیدکنندگان باید هزینه‌های مدیریت زباله، پاکسازی زباله‌ها و اقدامات آگاهی‌بخشی را برای برخی محصولات پلاستیکی یک‌بار مصرف و تجهیزات ماهیگیری حاوی پلاستیک پوشش دهند.
6. جمع‌آوری جداگانه: اهداف جمع‌آوری جداگانه برای بطری‌های نوشیدنی تعیین شده است، به‌طوری‌که تا سال 2025، 77 درصد و تا سال 2029، 90 درصد این بطری‌ها به‌صورت جداگانه جمع‌آوری شوند.

زمان‌بندی اجرا:

کشورهای عضو موظف بودند تا 3 ژوئیه 2021، مقررات لازم برای تطبیق با این دستورالعمل را به تصویب برسانند و اجرا کنند. برخی اقدامات خاص نیز دارای مهلت‌های اجرایی متفاوتی هستند؛ برای مثال، الزامات طراحی محصول برای بطری‌های نوشیدنی باید تا 3 ژوئیه 2024 اعمال شوند.

و اما در آسیا

اتحادیه کشورهای جنوب شرق آسیا (ASEAN) تعهد قوی خود را برای مقابله با آلودگی پلاستیکی از طریق چندین نشست و برنامه نشان داده است:

۱. برنامه اقدام منطقه‌ای ASEAN برای مقابله با زباله‌های دریایی  )۲۰۲۱–۲۰۲۵(

این برنامه که در مه ۲۰۲۱ تصویب شد، یک رویکرد ساختاریافته برای مقابله با آلودگی پلاستیکی دریایی ارائه می‌دهد. برنامه شامل ۱۴ اقدام منطقه‌ای در چهار حوزه کلیدی است:

1. حمایت از سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی: توسعه دستورالعمل‌هایی برای حذف تدریجی پلاستیک‌های یک‌بار مصرف و هماهنگ‌سازی سیاست‌های منطقه‌ای درباره بازیافت و استانداردهای بسته‌بندی پلاستیکی.
2. تحقیق، نوآوری و افزایش ظرفیت: ارتقای تبادل دانش و ترویج نوآوری در شیوه‌های مدیریت پسماند.
3. آگاهی عمومی، آموزش و اطلاع‌رسانی: اجرای کمپین‌هایی برای افزایش آگاهی درباره اثرات آلودگی پلاستیکی و ترویج مصرف پایدار.
4. مشارکت بخش خصوصی: تشویق کسب‌وکارها به اتخاذ شیوه‌های پایدار و مشارکت در طرح‌های مسئولیت توسعه‌یافته تولیدکننده (EPR).

این برنامه با هدف کاهش ورود پلاستیک به محیط‌زیست، بهبود جمع‌آوری زباله افزایش ارزش مواد بازیافتی تدوین شده است. و بر یک رویکرد مشارکتی تأکید دارد و ذینفعان مختلف را برای کاهش موثر زباله‌های پلاستیکی در منطقه درگیر می‌کند.

۲. اطلاعیه ASEAN درباره چرخش پلاستیک

این اطلاعیه در نشست‌های ۴۴ و ۴۵ ASEAN که در ۹ اکتبر ۲۰۲۴ برگزار شد، تصویب شد و بر مدیریت پلاستیک در کل چرخه عمر آن تأکید دارد. تعهدات اصلی آن شامل موارد زیر است:

• بهبود طراحی محصولات: ترویج تولید پلاستیک‌های پایدار و سازگار با محیط‌زیست.
• افزایش طول عمر محصولات: تشویق استراتژی‌های استفاده مجدد و پر کردن مجدد برای کاهش ضایعات.
• پیشبرد تحقیق و نوآوری:  توسعه و استفاده از جایگزین‌های غیرپلاستیکی و محصولات دوستدار محیط‌زیست.
• بهبود مدیریت پسماند: ارتقای سیستم‌های جمع‌آوری، بازیافت و دفع ایمن زباله‌های پلاستیکی.
• جلوگیری از نشت پلاستیک به محیط: اجرای اقدامات پیشگیرانه برای کاهش ورود زباله‌های پلاستیکی از منابع زمینی و دریایی.
• تقویت همکاری‌ها: مشارکت فعال بخش‌های دولتی، خصوصی و سایر ذی‌نفعان در مقابله با آلودگی پلاستیکی.

این اعلامیه همچنین از توسعه یک توافق‌نامه بین‌المللی الزام‌آور برای مقابله با آلودگی پلاستیکی حمایت می‌کند.

۳. کنفرانس ASEAN درباره مقابله با آلودگی پلاستیکی

این کنفرانس در ۲۹ اکتبر ۲۰۲۴  برگزار شد و  بر تعهد ASEAN به مقابله با بحران زباله‌های پلاستیکی از طریق همکاری منطقه‌ای تأکید داشت. نتایج کلیدی این کنفرانس شامل موارد زیر بود:

• بحث‌های راهبردی: تمرکز بر کاربرد اصول اقتصاد چرخشی و گسترش طرح‌های مسئولیت تولیدکننده (EPR).
• ترویج تغییرات رفتاری : تشویق به کاهش مصرف پلاستیک‌های یک‌بار مصرف و ایجاد الگوهای مصرف پایدار.
• تقویت همکاری‌های منطقه‌ای: همسوسازی سیاست‌ها و تبادل دانش برای مقابله مؤثر با آلودگی پلاستیکی.

این کنفرانس اهمیت رویکرد جمعی، شامل دولت‌ها، بخش خصوصی و جامعه مدنی، را برای مقابله با آلودگی پلاستیکی در منطقه برجسته کرد.

کشورهای پیرو الزامات ASEAN در زمینه مدیریت پسماند پلاستیکی

۱. اندونزی

• برنامه کاهش پسماند توسط تولیدکنندگان را  در سال ۲۰۱۹ معرفی کرده که بر اساس آن بخش‌های تولیدی، خدمات غذایی و آشامیدنی و خرده‌فروشی موظف به ارائه برنامه‌های جامع کاهش پسماند هستند.

از  اهداف کلیدی این برنامه تولید ۱۰۰٪ محصولات پلاستیکی قابل بازیافت و استفاده از ۵۰٪ مواد بازیافتی در بسته‌بندی‌های پلاستیکی تا سال ۲۰۲۹ است.

۲. فیلیپین

• قانون مسئولیت تولیدکننده (EPR) را در سال 2022 تصویب کرد که بیان دارد شرکت‌های بزرگ موظف به استقرار مکانیزم‌هایی برای بازیافت بسته‌بندی‌های پلاستیکی خود هستند. حداقل ۲۰٪ از بسته‌بندی‌های پلاستیکی باید تا پایان سال ۲۰۲۳ بازیافت شوند و این میزان به‌تدریج تا سال ۲۰۲۸ به ۸۰٪ افزایش یابد.

۳. ویتنام

• تصویب قانون حفاظت از محیط‌زیست  در سال ۲۰۲۰ : این قانون شامل اجرای طرح مسئولیت تولیدکننده (EPR)  برای انواع مختلف پسماندها است. که بیان می دارد تولیدکنندگان یا باید الزامات نرخ بازیافت اجباری را رعایت کنند یا به صندوق حفاظت از محیط‌زیست کشور کمک مالی کنند.
• الزامات اجرایی:
  • از ژانویه ۲۰۲۴: شامل بسته‌بندی‌ها، ظروف و لاستیک‌ها.
  • از ژانویه ۲۰۲۷: شامل تجهیزات الکترونیکی و وسایل نقلیه.

۴. سنگاپور

• طرح مسئولیت توسعه‌یافته تولیدکننده برای پسماندهای الکترونیکی در سال ۲۰۲۱ : آژانس ملی محیط‌زیست سنگاپور این برنامه را از ژوئیه ۲۰۲۱ اجرا کرده است.

۵. تایلند

• طرح نقشه راه مدیریت پسماند پلاستیکی (۲۰۱۸–۲۰۳۰):

اهداف کلیدی:  ممنوعیت تدریجی استفاده از برخی انواع پلاستیک‌های یک‌بار مصرف. و الزام به بازیافت تمامی پلاستیک‌های مصرف داخلی تا سال ۲۰۲۷.

۶. مالزی

• نقشه راه پایداری پلاستیک مالزی (۲۰۲۱–۲۰۳۰):

اهداف کلیدی: دستیابی به اقتصاد چرخشی در زمینه پلاستیک، تأکید بر بازیافت کارآمد و فراهم کردن دستورالعمل‌هایی برای کسب‌وکارهای پایدار.

منابع:

www.asean.org

www.eur-lex.europa.eu

www.sunctad.org

گردآوری: مهندس گلرخ فرد ذوالفقاری/ دانشجوی دکترای مهندسی پلیمر