اختصاصی بسپار/ از چاه نفت تا پلیمرها: زنجیره ارزش در صنعت پتروشیمی

بسپار/ایران پلیمر صنعت پتروشیمی یکی از ارکان اصلی تولید صنعتی در جهان است که مواد اولیه برای تولید پلاستیک‌ها، کودهای شیمیایی، الیاف مصنوعی، داروها و سایر محصولات ضروری را تأمین می‌کند. صنعت جهانی پتروشیمی در حال تجربه تغییرات عمده‌ای است که ناشی از تحولات در تقاضای انرژی و ملاحظات زیست‌محیطی است. سوخت فسلی در مناطق مختلف رو به کاهش است که منجر به افزایش تقاضا برای پتروشیمی‌ها می‌شود. طبق بررسی‌های صورت گرفته، پیش بینی می‌شود نیاز به بنزین از سال 2018 تا 2035 به میزان 15 درصد کاهش یابد. به همین ترتیب، تقاضا برای گازوئیل 6 درصد کاهش خواهد یافت. عواملی که به کاهش کمک می کنند عبارتند از: بهبود مستمر در فناوری، وسایل نقلیه الکتریکی ، جایگزینی انرژی های تجدیدپذیر و همچنین تغییر جمعیت. برآورد می‌شود تقاضا برای پتروشیمی ها بین 3 تا 6 برابر افزایش یابد. برای افزایش سودآوری ، توسعه در پتروشیمی‌ها گنجانده خواهد شد. یک پالایشگاه می‌تواند برای جبران کاهش پیش‌بینی‌شده مصرف سوخت و کاهش بازارهای صادراتی، ظرفیت نفت خام را کاهش دهد یا به پتروشیمی‌هایی با ارزش‌تر تنوع دهد. اولی منجر به کاهش ظرفیت و کاهش حاشیه پالایش می‌شود. اصلاح در تولید پتروشیمی امکان حفظ ظرفیت خام را فراهم می‌کند و منجر به حاشیه بهتری نسبت به تولید ساده سوخت می شود. پس می‌توان گفت شرکت‌های نفتی به سمت سرمایه‌گذاری بیشتر در حوزه پتروشیمی روی آورده‌اند تا سودآوری خود را حفظ کنند.

به گزارش آژانس بین‌المللی انرژی (IEA)، پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ بخش قابل توجهی از رشد تقاضای نفت به پتروشیمی‌ها اختصاص یابد. با این حال، صنعت پتروشیمی با چالش‌هایی نظیر مازاد عرضه و هزینه‌های بالای انرژی به ‌ویژه در آسیا و اروپا مواجه است.
در سال 2024 اندازه بازار جهانی پتروشیمی معادل 659.22 میلیارد دلار برآورد شده است. پیش‌بینی می‌شود که این بازار تا سال 2034 به حدود 1193.26 میلیارد دلار برسد. این رشد معادل نرخ رشد سالانه مرکب 6.11 درصدی در بازه زمانی 2024 تا 2034 خواهد بود.

بررسی اندازه بازارهای منطقه‌ای
اندازه بازار پتروشیمی آسیا- اقیانوسیه در سال 2024 معادل 349.39 میلیارد دلار ارزیابی شد و پیش بینی می‌شود تا سال 2034 حدود 638.39 میلیارد دلار ارزش داشته باشد. که میزان در حدود 53% از کل بازار پتروشیمی جهانی است.
منطقه آسیا و اقیانوسیه به ‌ویژه در کشورهایی مانند چین و هند دستخوش صنعتی شدن و شهرنشینی سریع بوده است. این رشد باعث افزایش تقاضا برای محصولات پتروشیمی در صنایع مختلف از جمله ساختمان سازی، خودروسازی و تولید شده است. . تقاضا برای پلاستیک، محصول اصلی صنعت پتروشیمی، به طور مداوم در منطقه آسیا و اقیانوسیه در حال افزایش است. پلاستیک‌ها به طور گسترده در بسته بندی، ساخت و ساز، کالاهای مصرفی و کاربردهای خودرویی استفاده می‌شوند و به رشد کلی بازار پتروشیمی کمک می‌کنند.

آمریکای شمالی میزبان دومین بازار پتروشیمی (در حدود 24% از بازار کل) در سال 2024 بود. در ده سال گذشته، صنعت نفت آمریکای شمالی با پیشرفت های تکنولوژیکی همراه بوده است. در آمریکای شمالی، ایالات متحده در سال 2024 بر بازار تسلط داشت و انتظار می‌رود این کار در طول مدت پیش‌بینی ادامه یابد. در میان 10 تولیدکننده برتر پتروشیمی، این کشور تقاضای قابل توجهی را از بخش‌های مصرف نهایی از جمله رنگ‌ها و پوشش‌ها، ساخت‌وساز و خودرو ایجاد می‌کند. علاوه بر این، پیش‌بینی می‌شود که نیاز منطقه به کالاهای سبز پتروشیمی با افزایش فعالیت‌های دولتی مرتبط با پایداری و بازیافت نیز بیش از بیش به رونق صنعت پتروشیمی کمک کند.
و دیگر مناطق در رده‌های بعدی قرار گرفتند.

محدودیت های بازار
نگرانی ها و مقررات زیست محیطی
بخش پتروشیمی به دلیل عوامل محیطی مانند انتشار گازهای گلخانه‌ای، آلودگی هوا و زباله‌های پلاستیکی شاهد بررسی‌ها و نقدهای روزافزونی است. مقررات سختگیرانه و همچنین اهداف کاهش کربن می‌توانند به سرمایه‌گذاری قابل توجهی در فناوری‌های کنترل انتشارکربن، شیوه‌های پایداری و مدیریت زباله، همراه با افزایش هزینه‌های تولید نیاز داشته باشند.
چالش های مختلفی که پتروشیمی ها با آن مواجه هستند عبارتند از: تغییرات آب و هوا، آلودگی آب و کیفیت هوا. در کنار این، محصولات پتروشیمی مزایایی از جمله افزایش تعداد کاربردها در فناوری های مختلف پیشرفته را به همراه دارند. با این حال، استفاده، تولید و دفع محصولات پتروشیمی به عنوان یک چالش عمل می‌کند که باید به آن توجه شود. اگرچه صنایع شیمیایی نسبت به بخش سیمان و فولاد انرژی بیشتری مصرف می کند، اما مقدار کمتری CO2 منتشر می‌کند. انتظار می‌رود افزایش تقاضا برای جایگزین های مبتنی بر زیست‌پایه‌ها و جایگزین‌های تجدیدپذیر برای محصولات پتروشیمی، مانند پلیمرهای زیست‌پایه یا مواد زیست‌تخریب‌پذیر، بر پتانسیل رشد بازار تأثیر بگذارد.

بخش محصول
بخش اتیلن بیشترین سهم را در بازار پتروشیمی دارد. فرآیند اولیه مورد استفاده برای تولید اتیلن، کراکینگ هیدروکربن‌های حاصل از گاز طبیعی یا نفت خام مانند اتان، پروپان و نفتا است. رقابت پذیری تولید اتیلن تحت تأثیر هزینه و در دسترس بودن مواد اولیه است. کاربردهای مختلفی برای اتیلن وجود دارد. این یک ماده خام ضروری است که در تولید منسوجات، رزین ها، پلیمرها و سایر مواد شیمیایی صنعتی استفاده می‌شود. گسترش بخش‌های مصرف نهایی مانند محصولات مصرفی، بسته‌بندی، ساختمان‌ها و خودروها بر تقاضای اتیلن تأثیر می‌گذارد. شرایط اقتصادی جهانی، قیمت گذاری مواد اولیه و تعادل عرضه و تقاضا برخی از عوامل موثر بر قیمت اتیلن هستند.
کسب‌وکارهای متعددی از محصولات مبتنی بر اتیلن استفاده می‌کنند تا با تقاضای فزاینده اتیلن در سراسر جهان سازگاری داشته باشند، صنعت پتروشیمی اغلب در تأسیسات تولید اتیلن سرمایه‌گذاری می‌کند و ظرفیت خود را افزایش می‌دهد. تحولات تکنولوژیکی، روندهای بازار و چارچوب های نظارتی برای تأثیرگذاری بر تصمیمات سرمایه گذاری مشاهده می شود.
و اما نگاهی به ایران
صنعت پتروشیمی ایران در ۸ دی ۱۳۴۲ با افتتاح مجتمع پتروشیمی مرودشت(شیراز کنونی) آغاز شد. در دهه ۱۳۵۰، با تأسیس شرکت ملی صنایع پتروشیمی و اجرای طرح‌های توسعه‌ای، ظرفیت تولید کشور به‌طور چشمگیری افزایش یافت. طبق آمار رسمی، تولید سالانه پتروشیمی ایران تا پایان دهه ۱۳۵۰ به ۳۰۰ هزار تن رسید که عمدتاً در زمینه کودهای شیمیایی و مواد اولیه پلاستیک بود.
در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، صنعت پتروشیمی برای بازسازی زیرساخت‌ها و توسعه‌ی ظرفیت‌های خود، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای انجام داد. در دهه ۱۳۷۰، با بهره‌برداری از مجتمع‌های تولید سالانه‌ی این صنعت به بیش‌از ۱۰ میلیون تن رسید. همچنین، طرح‌های توسعه‌ای که در سال ۱۳۸۰ آغاز شد، زمینه صادرات محصولات پتروشیمی را فراهم کرد.
در دهه ۱۳۹۰، سهم صادرات پتروشیمی از درآمدهای غیرنفتی ایران به ۴۵ درصد رسید. طبق گزارش گمرک ایران، ارزش صادرات محصولات پتروشیمی کشور در سال ۱۳۹۸ بیش‌از ۱۴ میلیارد دلار بود. تأسیس ۵۷ مجتمع پتروشیمی تا سال ۱۴۰۰ با ظرفیت تولید ۹۲ میلیون تن در سال (حدود ۲۵ درصد از ظرفیت کل منطقه خاورمیانه) ، ایران را به یکی از قطب‌های اصلی پتروشیمی منطقه تبدیل کرد. امروزه صنعت پتروشیمی ایران متشکل از 81 شرکت می‌باشد که51 شرکت خصوصی و 30 شرکت دولتی هستند.
محصولات تولیدی در صنعت پتروشیمی در سال ۱۴۰۲ را می‌توان به ۵ گروه اصلی تقسیم نمود مواد شیمیایی با تولید 30.9 میلیون تن بیشترین سهم را دارند و به ترتیب مواد هیدروکربوری با 24.5 میلیون تن انواع پلیمرها با 7.9 میلیون تن، کودهـای شیمیایی با 7.8 میلیون تن و آروماتیک‌ها با 3.2 میلیون تن در رتبه های بعدی قرار دارند.
عمده تولیدات این صنعت در بخش محصولات پلیمری شامل پلی اتیلن (PE)، اکریلونیتریل بوتادی‌ان استایرن (ABS)، رزین اپوکسی (ER)، پلی کربنات (PC)، لاستیک استایرن بوتادی‌ان (SBR)، لاستیک پلی بوتادی‌ان (PBR)، پلی پروپیلن (PP)، پلی استایرن (PS)، پلی وینیل کلراید (PVC) و پلی اتیلن ترفتالات (PET) است.

صنعت پتروشیمی ایران با تولید بیش‌از 74 میلیون تن محصولات پتروشیمی در سال گذشته به یکی از ارکان اصلی اقتصاد غیرنفتی کشور تبدیل شده است. این صنعت با صادرات به بیش‌از ۶۰ کشور جهان، سالانه بیش‌از ۱۵ میلیارد دلار ارزآوری دارد و نقش مهمّی در کاهش وابستگی به نفت خام ایفا می‌کند. اما باید در نظر گرفت که در سال ۱۴۰۳ صنعت پتروشیمی با ظرفیت اسمی ۹۶ میلیون تن و نرخ بهره‌‌برداری ۷۸درصد مواجه بوده است. این وضعیت منجر به ۲۲درصد ظرفیت خالی شده است. می‌توان بیان داشت بخشی از این ناکارآمدی ناشی از تحریم‌‌های بین‌المللی و مشکلات صادراتی است، اما چالش‌‌های داخلی مانند فرسودگی تجهیزات و سیاست‌‌های نامناسب قیمت‌گذاری نیز در کاهش بهره‌‌وری نقش بسزایی داشتند.
منابع:
www.precedenceresearch.com
www.statista.com
کتاب صنعت پتروشیمی ایران 1402
روزنامه دنیای اقتصاد
خبرگزاری ایسنا

مهندس گلرخ فرد ذوالفقاری، دانشجوی دکترای مهندسی پلیمر

متن کامل این گفت و گو را در شماره 271 ماهنامه بسپار که در نیمه اردیبهشت ماه 1403 منتشر شده است، می خوانید.

در صورت تمایل به دریافت نسخه نمونه رایگان و یا دریافت اشتراک با شماره های ۰۲۱۷۷۵۲۳۵۵۳ و ۰۲۱۷۷۵۳۳۱۵۸ داخلی ۳ سرکار خانم ارشاد تماس بگیرید. نسخه الکترونیک این شماره از طریق طاقچه  و  فیدیبو  قابل دسترسی است.