بازنشر/ آب هم طغیان کرد … صنعت پلیمر برای آینده چه می تواند بکند؟

بسپار/ ایران پلیمر این گزارش و گردآوری در شماره 199 ماهنامه بسپار و پس از متاسفانه سیل ماههای فروردین و اردیبهشت درجای جای کشور منتشر شد و شماره ای از مجله به آن اختصاص یافت. هر بار تلاش می کنیم غافلگیر نشویم و با مدیریت پیش، به هنگام و پس از بحران ها کمترین آسیب به هموطنانمان وارد شود. این روزها بسیاری در استان سیستان و بلوچستان درگیر طغیان آب و سیلاب هستند و آسیب فراوان دیده اند. ضمن همدردی و دعوت از خوانندگان برای همراهی بیشتر، یک بار دیگر به امید جلب توجه و پیدا کردن راه هایی برای آینده این مطلب را منتشر می کنیم. 

تقریبا ۷۰ درصد وسعت ایران در 25 استان (از مجموع 31 استان کشور) درگیر سیل های نوروزی در کشور شدند و یک میلیون و ششصد و شصت هزار نفر در مناطق سیل زده نیاز به کمک و امداد رسانی پیدا کردند. گفته می شود ۷۸ نفر کشته، ۱۱۳۷ نفر مجروح و ۲۹۵،۷۸۷ نفر آواره شده اند.

تخریب جاده ها، پل ها و راههای مواصلاتی، تخریب گسترده زمین های زراعی و نابودی زیرساخت های کشور، قطع برق و آلوده شدن منابع آب آشامیدنی و بهداشتی بسیاری از مناطق سیل زده را با مشکلات جدی مواجه کرده.

حجم خسارات بسیار گسترده و منابع رسمی آن را 35 هزار میلیارد تومان گزارش کرده اند (30 درصد درآمدهای نفتی کشور قبل از تحریم ها!).  رئیس جمهور درخواست برداشت دو میلیارد دلاری (معادل بدهی بابک زنجانی به وزارت نفت و کمتر از یک سوم رقم های اعلام شده در پتروشیمی گیت) از صندوق ملی توسعه را درخواست کرد که هر چند به طور کلی ولی به صورت مشروط، مورد موافقت رهبری قرار گرفت.

متاسفانه کمک های بین المللی از سوی نهادهای امدادرسان که بر اساس منشورهای تعریف شده  ی بین المللی باید غیرسیاسی عمل کنند، تحت تاثیر تحریم های امریکا و ترس از مجازات های احتمالی آتی، در مقایسه با موارد مشابه در سایر کشورها، بسیار ناچیز بود. انتقال کمک های مالی حتی به نظر غیر ممکن می رسید و هلال احمر بارها اعلام کرد، به رغم اظهار برخی کشورها، هیچ کمک نقدی دریافت نکرده که دلیل آن فقدان بانک هایی بوده که ریسک انتقال پول به ایران را بپذیرند. احتمالا باید قبول کرد که در دنیای امروز روابط اقتصادی بر سایر کنش واکنش های میان کشور ها سایه انداخته و حتی مناسبات انسانی را نیز به خود وابسته کرده است. انزوای ایران و عدم سرمایه گذاری کشورها و شرکتهای چندملیتی (که به وقت بروز حوادث طبیعی دست کم در راستای حفاظت از منافع خود از کمک دریغ نکنند!) اینجا هم برای ما خسارات بار بوده است.

بر اساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست، از 421 مورد سیل اتفاق افتاده از سال 1330 تا 1380 نزدیک به 74 درصد آن تنها مربوط به سال‌های 1360 تا 1380 می‌شود. یعنی در فاصله سال‌های 60 تا 80 میزان سیل 20 برابر شده در حالی که تغییرات زیادی در بارندگی‌های منطقه جز چند مورد استثنایی وجود نداشته است. البته از این زمان به بعد نیز آمار دیگری ارائه نشده است.

 بررسی سی سال سیل در کشورهای آسیایی که در دانشگاه ملل متحد در ژاپن انجام شده نشان می‌دهد ایران یکی از ده کشوری است که بیشتر در معرض خطر سیل است. براساس تحقیقاتی که در ایران انجام شده ایران از چهل بلای طبیعی سی بلا را تجربه می‌کند که مخربترین آنها سیل است.

مدیریت بحران

مدیریت بحران برای کاهش خسارت بلایای طبیعی، زیست‌محیطی یا ساخته انسان در سه سطح مختلف تعریف می‌شود:

• سطح اول؛ امکان‌سنجی سیستم موجود برای مقابله با بحران سیل و مجموعه‌ای از اقدامات برای استفاده از آنها مثل تغییر کاربری زمین‌ها یا تغییر پراکندگی جمعیت.

• سطح دوم برنامه‌ریزی کلان و منطقه‌ای و تعریف سیستم جدید یا سیستم اصلاح شده و سازگار با شرایط جدید و تجزیه و تحلیل خطرهای احتمالی.

یکی از مهمترین اقدامات در مدیریت بحران سیل، جانمایی مناطقی است که احتمال سیل در آنها می‌رود. تهیه نقشه‌هایی برای شناسایی نقاط ضعف سیستم دفاعی و مشخص کردن مناطق آسیب‌پذیر، اقدامی پیشگیرانه محسوب می‌شود که در نهایت باید به تعریف پروژه‌های جدید در سطح ملی منتهی شود.

سیستم‌های هشدار زودهنگام از دیگر اقدامات مدیریت بحران است. اساس سیستم هشدار موثر، شناسایی زودهنگام و تعیین حجم سیلی است که انسان‌ها در معرض آن هستند.

سطح سوم و نهایی مدیریت بحران، تعیین روشی بهینه است در طراحی و ساخت سیستم‌های محافظتی در مناطقی که سیستم‌های موجود شکست خورده‌اند.

مهندسان هیدرولیک، راه مقابله با مشکلات سیل را در مطالعات آب شناسی، طراحی سیستم‌های تخلیه و سازه‌های مقاوم در برابر گسترش سیلاب‌ می‌دانند و استفاده از تجربیات گذشته و نمونه‌های موفق در کشورهای دیگر را در تصمیم‌گیری‌های کلان لازم می‌دانند. این راهکارها و مطالعه‌ها را باید دائم بازبینی شوند تا مدیریت بحران به بهترین نحو ممکن و با کمترین آسیب قابلیت اجرا داشته باشد.

بخش آخر عملیات مدیریت بحران، سبک کردن فاجعه برای بازماندگان است؛ ساماندهی کمک‌های بشردوستانه به قربانیان و بازسازی ساختمان‌های آسیب‌دیده و مهیا کردن شرایط زندگی.

با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران، احیای پوشش‌های گیاهی و توجه به تراکم گیاهان، جلوگیری از تغییر کاربری بی‌رویه زمین‌ها، جلگه‌ها و جنگل‌ها به زمین‌های کشاورزی، جلوگیری از احداث بزرگراه‌ها، جاده‌ها و مسیرهای ریلی که باعث به هم خوردن اکوسیستم منطقه‌ای می‌شوند باید در تصمیم‌های کلان و منطقه‌ای لحاظ شوند.

ایران، تمدنی کاریزی دارد و برای سه هزار سال بیشترین آب مصرفی ایرانیان، از آبخوان‌ها و از طریق قنات‌ها یا همان کاریزها تامین شده است. بعد از جنگ جهانی دوم فن‌آوری حفر چاه‌های عمیق وارد ایران شد و موتور پمپ‌های قدرتمند به کشور راه پیدا کردند. از آن زمان تا امروز، اکثر قنات‌ها خشکیده‌اند و بیشتر از ۸۰۰ هزار چاه حفر شده است. امروزه، ۴۳۰ هزار چاه غیر مجاز در ایران داریم و برداشت آب از خیلی از چاه‌های مجاز، بیشتر از حد مجاز است.

در سال ۱۳۹۲، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد که ۸۵٪ منابع آب‌های زیرزمینی ایران از دست رفته است. علت، برداشت بیش از حد آب زیرزمینی اعلام شد. به همین دلیل است که مدیران منابع آب زیرزمینی به دنبال روش‌های تغذیه مصنوعی می‌روند تا سطح سفره را ثابت و متعادل نگاه دارند. چه از طریق تزریق آب سطحی به سفره و یا پخش سیلاب بر آبخوان، و یا تغذیه با فاضلاب تصفیه شده. اما این مساله در ایران به درستی اتفاق نیافتاده است. در نتیجه، تعداد بسیار زیادی از آبخوان‌ها و دشت‌های ایران به واسطه اضافه برداشت، از آب خالی شده‌ و نتیجه چنین اتفاقی، از بین رفتن تخلخل آبرفت‌ها و نشست زمین بوده است. نشست، آغازین مرحله مرگ زمین است و بیابانی شدن.

کارشناسان در پاسخ به این پرسش که آیا دوران خشک سالی در کشور به پایان رسیده است، معتقدند، برخلاف انتظار خیلی‌ها، می‌تواند اینگونه نباشد. زیرا اگر ساختار مدیریت منابع آب زیرزمینی و آب سطحی تغییر نکند، اگر گفتمان حکمرانی آب به سمت پایدار شدن نرود، حتی با وجود افزایش نسبی بارندگی، اتفاق مثبتی نخواهد افتاد. یکی از کارشناسان مدیریت آب با اشاره به قانون توزیع عادلانه آب مصوبه سال ۱۳۶۱ می گوید وزارت نیرو مسئول جلوگیری از تجاوز به حریم رودخانه است اما این مسئولیت به طور جدی نادیده گرفته شده است. وقتی سدها ساخته می‌شوند کاربری پایین دست سد عوض شده و مردم در این منطقه ساخت و ساز می‌کنند. این عبارت که سد سازی باعث کنترل سیل شد دقیق نیست و نیاز به بررسی اساسی دارد. اطلاعات ورودی و خروجی سدها در سیل اخیر نشان می دهد که عدم تخلیه به موقع مخازن و طمع آب اندوزی، کارآیی برخی سدها در هنگام سیل را به شدت پایین آورد. آب سیلاب که مناطق مختلفی را در برگرفته قابل استفاده نیست و به سمت دریاها می‌رود، این سیل تخریب کرده و استفاده‌ای از آن نشده است.

فناوری های تجربه شده دنیا برای کنترل سیل

با گسترش شهرها، ممکن است شاهد رخ دادن سیلاب‌های بیشتر باشیم چرا که زیرساخت‌های شهری نمی‌تواند نیازهای زهکشی زمین‌هایی را که هموار شده است، برآورده سازند. با این حال کشورهای توسعه یافته دست از تلاش برنداشته‌اند. در ژاپن، انگلستان، هلند و برخی کشورهای سفلی، معماران و مهندسان شهری فناوری‌های های امیدوار کننده‌ای را برای کنترل سیل‌ها توسعه داده‌اند که علاوه بر طراحی زیبا تا حد زیادی از تخریب سیل جلوگیری می‌کنند. نظر به سیل‌خیز بودن جغرافیای ایران می‌توان با توسل به فناوری‌ها و تجهیزات نوین در عرصه مقابله با سیلاب، پیامدهای منفی این بلای طبیعی را تا حدود زیادی کنترل کرد.

استفاده از کیسه‌های شن یکی از روش‌های متداول در مهار جریان سیل است اما تغییرات اقلیمی و گرمایش کره زمین به طبع آن، با تشدید شدت و فراوانی وقوع سیلاب در جهان، رفته‌رفته روش‌های سنتی را بی‌اثر کرده و باید به فکر به‌کارگیری فناوری‌های جدید و نوآورانه در برخورد با این پدیده باشیم. موضوعی که کشورهایی چون ژاپن، هلند و انگلستان که از مناطق سیل‌خیز جهان هستند، از پیشگامان آن بوده‌اند. 
در ادامه گزارش ایرنا، به بررسی شماری از این راهکارها خواهیم پرداخت.

سیل‌بندهای متحرک

 تجربه موفق ژاپن و هلند 
مجمع‌الجزایر ژاپن تاریخچه‌ای طولانی در رویارویی با سیلاب‌های ویرانگر دارد که بیش از همه مناطق ساحلی این کشور را تهدید می‌کند. مهندسان ژاپنی برای حفاظت از این مناطق در برابر خطر سیل، سیستم پیچیده‌ای از کانال‌ها و سدهای سلولی سیل‌گیر را طراحی کرده‌اند.
انرژی بیشتر دروازه‌های آبی موجود در مناطق سیل‌خیز ژاپن از طریق موتورهای پیشران آبی اتوماتیک تامین می‌شود و فشار آب نیروی لازم برای باز و بسته شدن دروازه‌ها را فراهم می‌کند. از آنجا ‌که موتورهای هیدرولیک (آبی) با برق ‌کار نمی‌کنند، قطع برق در طول توفان، تأثیری بر عملکرد آنها ندارد.
هلند از دیگر کشورهای سیل‌خیز است که 60 درصد از جمعیت آن پایین‌تر از سطح دریا زندگی می‌کنند. هلندی‌ها در فاصله سال‌های 1950 تا 1997 برای مقابله باسیل، عملیات دلتا را به راه انداختند که شامل مجموعه‌ای از سدها، بندهای سیل‌گیر، سدهای سلولی، خاکریز و موانع توفان است. آنچه سدهای هلندی را از سدهای رایج متمایز می‌کند که در این بندها از دروازه‌های متحرک استفاده‌ شده که در زمان لزوم باز و در وقت نیاز بسته می‌شوند، اهرمی که به کنترل و مدیریت جریان سیل کمک شایانی می‌کند.

شفت‌های زیرزمینی

ژاپنی‌ها در قرن‌های متمادی، لزوم استفاده از فناوری‌های پیشگیرانه را برای تضمین امنیت جانی شهروندانش در رویارویی با بلایای طبیعی درک کرده‌اند. ژاپنی‌ها در همین راستا پروژه‌ای را با عنوان کانال زیرزمینی تخلیه خارجی حوزه کلان‌شهر به راه انداخته‌اند که هدف اصلی آن منحرف کردن مسیر آب اضافی حاصل از بارش‌های سنگین از ناحیه شهری به سمت شفت‌های زیرزمینی است. این آب در ادامه به رودهایی که فاصله زیادی با کانون‌های جمعیتی دارند، منتقل می‌شود. در این سیستم دست‌کم پنج شفت عمودی به‌کار رفته که آنچنان بلند و عمیق هستند که می‌توانند یک شاتل فضایی را در خود جای دهند. هر شفت به یک کانال 6.3 کیلومتری با قطر 10 متر متصل است که به یک مخزن بزرگ تنظیم فشار منتهی می‌شود. هدف از تعبیه این مخزن آن است تا از سرعت جریان بی‌وقفه آب بکاهد و فشار مطلوب آب را حفظ کند.
این سیستم 177 متری، دست‌کم 22 متر زیر زمین قرار دارد و پمپ‌های بزرگی در آن تعبیه ‌شده‌اند که سطح و فشار آب را کنترل کرده و قادرند تا در هر ثانیه بیش از 200 مترمربع آب تخلیه کنند.

استفاده از دروازه آب

دروازه آب دستگاهی است که از انرژی آب وارده برای برقراری تعادل در خود استفاده می‌کند. هر چند استفاده از این دستگاه نسبت به کیسه‌های شنی هزینه‌برتر بوده اما کارایی آن در مهار آسیب‌های ناشی از سیل اثبات ‌شده است. هر کس می‌تواند برای حفاظت از خانه خود در برابر سیلاب تنها در چند ساعت این دستگاه را نصب کند. دستگاه‌های بزرگ‌تر نیز برای حفاظت از مناطق بزرگ‌تر، در دسترس هستند.
دروازه آب از کیسه‌های شنی سبک‌تر است و امکان استفاده مجدد از آن وجود دارد.

دیواره جلوگیری از ورود آب

دیواره‌ای از جنس پلی‌استر فوق مقاوم است که هدف اولیه ساخت آن مقابله با آب از طریق آب بود. این سیستم یک تیوب بلند با یک ساختار پشتیبان داخلی است که با وصل شدن به هر منبع آبی در نزدیکی خود پر از آب ‌شده و همچون سدی مقاوم در برابر جریان سیل می‌ایستد.
استفاده، تعمیر و جمع‌آوری این دیواره‌ها همچون دیگر دستگاه‌های مشابه به‌راحتی و در کمترین زمان انجام می‌شود.

آب‌بندهای فوری

ابزاری کارآمد در آمریکای شمالی 
آب‌بندهای فوری از محبوب‌ترین دستگاه مقابله با سیل در آمریکای شمالی بوده که در ابعاد 5، 10 و 17 فوتی و مناسب برای هر شرایط محیطی‌ در دسترس هستند. نظراتی که تاکنون در مورد این فناوری ارایه‌ شده از رضایت مصرف‌کنندگان از کارایی آن حکایت دارد.

قطعات ضد سیل

FloodBlock قطعاتی هم‌چین مانند هستند که می‌توان با وصل کردن آن‌ها به هم و قرار دادن الگوی حاصل در محل مناسب، از ساختمان‌های مسکونی و تجاری در برابر سیل محافظت کرد. فوم به‌کاررفته در کف این قطعات، آب را در خود نگه ‌داشته و از نشت آن جلوگیری می‌کنند. با توجه به‌سادگی و وزن پایین این سیستم، افراد برای استفاده از آن نیازی به آموزش‌های ویژه ندارند.
مقرون‌به‌صرفه بودن و کیفیت بالای FloodBlock آنها را به راهکار مؤثرتری نسبت به کیسه‌های شنی تبدیل کرده است.