جهش ۹ میلیون تنی تولید صنعت پتروشیمی در سایه تردیدها
بسپار/ایران پلیمر در روزهای آغازین سال ۱۴۰۴، مدیر کنترل تولید شرکت ملی صنایع پتروشیمی خبر از افزایش حدود ۹ میلیون تنی ظرفیت تولید صنعت پتروشیمی ایران در سال‌جاری داده است. سعید باغبانی در اظهارات خود به ورود ۱۷ طرح جدید به چرخه تولید و همچنین پیش‌بینی درآمد ۲۳.۶ میلیارد دلاری برای این صنعت اشاره کرده است. اما سوال اساسی اینجاست که با توجه به عملکرد گذشته و چالش‌‌‌های موجود، آیا دستیابی به این هدف‌‌‌گذاری واقع‌‌‌بینانه است و اساسا آیا مشکل اصلی صنعت پتروشیمی کشور ظرفیت تولید است؟
فاصله ۲۲ درصدی واقعیت و رویا
نگاهی به آمار عملکرد پتروشیمی‌‌‌های کشور در سال گذشته، روایتی دوگانه را پیش روی تحلیلگران و سیاستگذاران این صنعت قرار می‌دهد. از یک سو، برخی از مهم‌ترین مجتمع‌‌‌های پتروشیمی کشور از ظرفیت اسمی خود فراتر رفته‌‌‌اند و نشان داده‌‌‌اند که در شرایط مطلوب، امکان عملکرد حداکثری وجود دارد. اما از سوی دیگر، عملکرد کلی صنعت و فاصله ۲۲ درصدی میان تولید واقعی و ظرفیت اسمی که معادل بیش از ۲۱ میلیون تن محصول است، زنگ هشداری جدی به صدا درآورده است. این شکاف عمیق، نشان‌‌‌دهنده گلوگاه‌‌‌هایی است که به‌رغم سرمایه‌گذاری‌‌‌های کلان در توسعه ظرفیت‌‌‌های فیزیکی، همچنان مانع از بهره‌‌‌برداری کامل از پتانسیل‌‌‌های موجود می‌‌‌شوند.
یکی از مهم‌ترین چالش‌‌‌هایی که پتروشیمی‌‌‌های کشور با آن دست و پنجه نرم می‌کنند، تامین پایدار خوراک است. برخلاف تصور عمومی که ایران را دارنده دومین ذخایر گازی جهان می‌‌‌داند، زیرساخت‌‌‌های کنونی تولید، انتقال و توزیع گاز کشور، نتوانسته پاسخگوی نیاز روزافزون بخشهای مختلف مصرف‌کننده از جمله خانگی، نیروگاهی و صنعتی باشد. این مشکل به‌ویژه در ماه‌‌‌های سرد سال که مصرف گاز خانگی به اوج می‌‌‌رسد، خود را نشان می‌دهد و بسیاری از مجتمع‌‌‌های پتروشیمی را با کاهش یا قطع خوراک مواجه می‌‌‌سازد. طبق گزارش‌‌‌های غیررسمی، در زمستان سال گذشته، برخی مجتمع‌‌‌های پتروشیمی در شمال کشور تا ۵۰درصد با کاهش تامین خوراک مواجه شدند که این امر مستقیما بر میزان تولید و بهره‌‌‌وری آنها اثرگذار بوده است.
چالش دیگری که نمی‌توان از آن چشم‌‌‌پوشی کرد، تحریم‌‌‌های بین‌المللی و محدودیت‌های ناشی از آن در تامین قطعات، تجهیزات و فناوری‌‌‌های پیشرفته است. بسیاری از مجتمع‌‌‌های پتروشیمی کشور با فناوری‌‌‌های خارجی ساخته شدهاند و وابستگی قابل‌توجهی به تامین‌‌‌کنندگان بین‌المللی برای نگهداری، تعمیرات و به‌‌‌روزرسانی خطوط تولید خود دارند. در سال‌های اخیر، تلاش‌‌‌هایی برای بومی‌‌‌سازی این تجهیزات صورت گرفته، اما هنوز فاصله قابل‌توجهی با خودکفایی کامل وجود دارد.
پاشنه آشیل صنعت پتروشیمی
یکی از نقاط ضعف اساسی صنعت پتروشیمی ایران که کمتر در گزارش‌‌‌های رسمی به آن پرداخته می‌شود، نامتوازن بودن زنجیره ارزش و تمرکز بیش از حد بر تولید محصولات پایه (کامودیتی) است. بررسی‌‌‌های میدانی و مطالعات کارشناسان نشان می‌دهد که ارزش هر تن محصول صادراتی پتروشیمی ایران به طور متوسط حدود ۶۰۰ دلار است، در حالی که این رقم در کشورهای پیشرفته در این صنعت، به بیش از ۱۵۰۰ دلار می‌‌‌رسد. این تفاوت چشمگیر، نتیجه مستقیم تمرکز ایران بر صادرات محصولات پایه همچون متانول، اوره و پلی‌‌‌اتیلن به جای محصولات میانی و نهایی با ارزش‌‌‌افزوده بالاتر است.
آمارها نشان می‌دهد که بیش از ۷۰درصد از صادرات پتروشیمی ایران را محصولات پایه تشکیل می‌دهند که در بازارهای جهانی با رقابت شدید قیمتی مواجه هستند و حاشیه سود پایینی دارند. این در حالی است که توسعه صنایع پایین‌‌‌دستی و تکمیل زنجیره ارزش، می‌تواند ارزش افزوده هر تن محصول را تا چند برابر افزایش دهد. به عنوان مثال، ارزش یک تن متانول در بازارهای جهانی حدود ۳۰۰ دلار است، در حالی که فرآورده‌‌‌های نهایی حاصل از آن همچون چسب‌‌‌های مخصوص، رزین‌‌‌ها و مواد شیمیایی ویژه، می‌توانند ارزشی بین ۳۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ دلار در هر تن داشته باشند.
مشکل دیگری که صنعت پتروشیمی با آن روبهروست، پراکندگی جغرافیایی نامتوازن و عدم‌یکپارچگی زنجیره‌‌‌ای میان مجتمع‌‌‌های مختلف است. بسیاری از مجتمع‌‌‌های پتروشیمی کشور بدون در نظر گرفتن مزیت‌‌‌های لجستیکی و زنجیره تامین، در نقاط مختلف کشور احداث شدهاند که این امر، هزینه‌‌‌های انتقال مواد اولیه و محصولات میانی را افزایش داده و بهره‌‌‌وری کل صنعت را تحت‌تاثیر قرار داده است. به عنوان مثال، برخی مجتمع‌‌‌های تولیدکننده محصولات میانی در مناطق مرکزی کشور، فاصله قابل‌توجهی با مصرف‌کنندگان نهایی این محصولات دارند که این امر، علاوه بر افزایش هزینه‌‌‌های لجستیک، ریسک‌‌‌های عملیاتی را نیز افزایش می‌دهد.
۱۷ طرح در مسیر ابهام
برنامه‌‌‌ریزی شرکت ملی صنایع پتروشیمی برای افزودن ۱۷ طرح جدید به ظرفیت تولید کشور در سال ۱۴۰۴، هرچند بلندپروازانه و امیدوارکننده به نظر می‌‌‌رسد، اما با چالش‌‌‌هایی جدی در زمینه تامین مالی و سرمایه‌گذاری روبهروست. بررسی سوابق طرح‌‌‌های توسعه‌‌‌ای در این صنعت نشان می‌دهد که به طور متوسط، اجرای پروژه‌‌‌های پتروشیمی در ایران بین پنج تا هفت سال به طول می‌‌‌انجامد که این رقم در کشورهای پیشرفته صنعتی، حدود سه تا چهار سال است. یکی از دلایل اصلی این تاخیر، نوسانات در تامین منابع مالی و نظام بانکی ناکارآمد در حمایت از پروژه‌‌‌های بلندمدت صنعتی است. طبق آخرین برآوردها، برای اجرای کامل ۱۷ طرح پتروشیمی که قرار است در سال ۱۴۰۴ به بهره‌‌‌برداری برسند، به حدود ۱۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز است.
این در حالی است که محدودیت‌های ناشی از تحریم‌‌‌های بین‌المللی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی را با دشواری‌‌‌هایی مواجه ساخته و منابع داخلی نیز با توجه به شرایط اقتصادی کشور، محدودیت‌هایی دارند. هرچند صندوق توسعه ملی به عنوان یکی از منابع اصلی تامین مالی طرح‌‌‌های توسعه‌‌‌ای پتروشیمی شناخته می‌شود، اما فشارهای بودجه‌‌‌ای دولت و برداشت‌‌‌های متعدد از این صندوق برای تامین هزینه‌‌‌های جاری، ظرفیت آن را برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌‌‌های زیرساختی محدود کرده است. چالش دیگری که در مسیر تکمیل طرح‌‌‌های توسعه‌‌‌ای قرار دارد، نوسانات نرخ ارز و افزایش هزینه‌‌‌های اجرای پروژه است.
با توجه به اینکه بخش قابل‌توجهی از تجهیزات و فناوری‌‌‌های موردنیاز در صنعت پتروشیمی، از خارج کشور تامین می‌شود، افزایش نرخ ارز در سال‌های اخیر، هزینه‌‌‌های سرمایه‌گذاری را به شدت افزایش داده است. طبق گفته برخی کارشناسان، هزینه احداث هر تن ظرفیت تولید در صنعت پتروشیمی ایران، نسبت به پنج سال گذشته، بیش از ۴۰۰درصد افزایش یافته که این امر، توجیه اقتصادی بسیاری از طرح‌‌‌ها را تحت‌تاثیر قرار داده است.
کلید طلایی رونق در صنعت پتروشیمی
تامین پایدار و متوازن خوراک، بدون تردید یکی از مهم‌ترین پیش‌‌‌نیازهای توسعه صنعت پتروشیمی و بهره‌‌‌برداری کامل از ظرفیت‌‌‌های موجود است. برخلاف تصور رایج، مشکل خوراک پتروشیمی‌‌‌ها در ایران، نه کمبود منابع گازی، بلکه زیرساخت‌‌‌های ناکافی تولید، انتقال و توزیع گاز است. ایران با داشتن حدود ۳۳ تریلیون مترمکعب ذخایر گازی اثبات‌شده، دومین دارنده ذخایر گازی جهان است، اما زیرساخت‌‌‌های کنونی، پاسخگوی نیاز همزمان بخشهای خانگی، صنعتی و نیروگاهی نیست. در سال‌های اخیر، با افزایش مصرف گاز خانگی که به بیش از ۶۰۰ میلیون مترمکعب در روز در فصول سرد می‌‌‌رسد، تامین خوراک صنایع به‌ویژه پتروشیمی‌‌‌ها با چالش‌‌‌های جدی مواجه شده است. راهکار حل این مشکل، سرمایه‌گذاری در توسعه میادین گازی و زیرساخت‌‌‌های پالایش و انتقال گاز است.
پروژه‌‌‌های توسعه‌‌‌ای فازهای باقی‌‌‌مانده پارس جنوبی، میدان گازی کیش و دیگر میادین گازی کشور، می‌تواند ظرفیت تولید گاز را به میزان قابل‌توجهی افزایش دهد. همچنین، اجرای طرح‌‌‌های بهینه‌‌‌سازی مصرف گاز در بخش خانگی و نیروگاهی، می‌تواند فشار بر شبکه گاز کشور را کاهش دهد و پایداری تامین خوراک صنایع را افزایش دهد. بر اساس مطالعات کارشناسی، با اجرای طرح‌‌‌های بهینه‌‌‌سازی مصرف و اصلاح الگوی مصرف، امکان صرفه‌‌‌جویی حدود ۱۰۰ تا ۱۵۰ میلیون مترمکعب گاز در روز وجود دارد که این میزان، می‌تواند نیاز خوراک پتروشیمی‌‌‌های کشور را به طور کامل تامین کند.
راهکار دیگری که در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته، استفاده از خوراک‌‌‌های جایگزین و متنوع‌‌‌سازی منابع تامین خوراک است. برخی مجتمع‌‌‌های پتروشیمی در مناطق نفت‌‌‌خیز کشور، می‌توانند از اتان، میعانات گازی و نفتا به عنوان خوراک استفاده کنند که وابستگی آنها را به شبکه گاز کاهش می‌دهد. همچنین، استفاده از گازهای همراه نفت که در حال حاضر در بسیاری از مناطق نفت‌‌‌خیز کشور سوزانده می‌شود، می‌تواند منبع قابل اتکایی برای تامین خوراک برخی مجتمع‌‌‌های پتروشیمی باشد. طبق آمارهای رسمی، روزانه بیش از ۱۴ میلیون مترمکعب گاز همراه نفت در میادین نفتی کشور سوزانده می‌شود که ارزش اقتصادی آن بیش از ۲ میلیارد دلار در سال برآورد می‌شود.
نگاه یکپارچه به زنجیره ارزش
توسعه متوازن و یکپارچه زنجیره ارزش، یکی از راهکارهای اساسی برای افزایش بهره‌‌‌وری و درآمدزایی صنعت پتروشیمی است. تجربه کشورهای پیشرو در این صنعت نشان می‌دهد که ارزش‌‌‌افزوده واقعی در صنایع پایین‌‌‌دستی و تبدیل محصولات پایه به محصولات میانی و نهایی با کاربردهای ویژه نهفته است. در حالی که مجتمع‌‌‌های بزرگ پتروشیمی ایران بیشتر بر تولید محصولات پایه متمرکز شدهاند، توسعه صنایع پایین‌‌‌دستی و تکمیل زنجیره ارزش، می‌تواند ضمن افزایش قابل‌توجه درآمدزایی، آسیب‌‌‌پذیری این صنعت را در برابر نوسانات قیمت‌های جهانی نیز کاهش دهد. یکی از راهکارهای عملی در این زمینه، ایجاد پارک‌‌‌های صنعتی تخصصی پتروشیمی در مجاورت مجتمع‌‌‌های بزرگ تولیدکننده محصولات پایه است. این پارک‌‌‌ها می‌توانند با بهره‌‌‌گیری از مزیت دسترسی به مواد اولیه، زیرساخت‌‌‌های مشترک و صرفه‌‌‌جویی‌‌‌های ناشی از مقیاس، به قطب‌‌‌های توسعه صنایع پایین‌‌‌دستی تبدیل شوند.
تجربه موفق چنین رویکردی را می‌توان در کشورهایی همچون چین، سنگاپور و عربستان سعودی مشاهده کرد که با ایجاد شهرک‌‌‌های صنعتی تخصصی پتروشیمی، توانسته‌‌‌اند زنجیره کاملی از تولید محصولات پایه تا محصولات نهایی با ارزش‌‌‌افزوده بالا ایجاد کنند. نکته قابل‌توجه دیگر، نقش بخش خصوصی در توسعه صنایع پایین‌‌‌دستی پتروشیمی است. با توجه به اینکه احداث مجتمع‌‌‌های بزرگ تولیدکننده محصولات پایه، نیازمند سرمایه‌گذاری‌‌‌های کلان و فناوری‌‌‌های پیچیده است، معمولا این بخش توسط شرکت‌های بزرگ دولتی و شبه‌‌‌دولتی توسعه می‌‌‌یابد. اما صنایع پایین‌‌‌دستی، با توجه به مقیاس کوچک‌تر و تنوع محصولات، فرصت مناسبی برای مشارکت بخش خصوصی فراهم می‌کند. ایجاد مشوق‌‌‌های مالیاتی، تسهیل دسترسی به مواد اولیه و ارائه تسهیلات ویژه به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی در صنایع پایین‌‌‌دستی پتروشیمی، می‌تواند به تسریع روند تکمیل زنجیره ارزش کمک کند.
اکسیر مهیایی برای ارتقای رقابت‌‌‌پذیری پتروشیمی ایران
در عصر دیجیتال و انقلاب صنعتی چهارم، بهره‌‌‌گیری از فناوری‌‌‌های نوین و نوآوری در فرآیندها، یکی از مهم‌ترین عوامل رقابت‌‌‌پذیری صنایع به شمار می‌رود. صنعت پتروشیمی ایران نیز برای حفظ و ارتقای جایگاه خود در بازارهای منطقه‌‌‌ای و جهانی، نیازمند نوسازی فناورانه و بهره‌‌‌گیری از دستاوردهای علمی و فنی روز دنیاست. یکی از چالش‌‌‌های اساسی در این زمینه، وابستگی به فناوری‌‌‌های وارداتی و محدودیت‌های ناشی از تحریم‌‌‌های بین‌المللی است که دسترسی به فناوری‌‌‌های پیشرفته را دشوار ساخته است. راهکار مواجهه با این چالش، توسعه توانمندی‌‌‌های داخلی در زمینه طراحی، ساخت و نگهداری تجهیزات و فرآیندهای پتروشیمیایی است. در سال‌های اخیر، با ایجاد مراکز پژوهشی تخصصی همچون پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران و همکاری میان صنعت و دانشگاه، گام‌‌‌های مثبتی در این زمینه برداشته شده است.
شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی، به عنوان بازوی تحقیقاتی شرکت ملی صنایع پتروشیمی، موفق به بومی‌‌‌سازی برخی فرآیندها و کاتالیست‌‌‌های موردنیاز صنعت شده که این امر، علاوه بر کاهش وابستگی به خارج، صرفه‌‌‌جویی ارزی قابل‌توجهی به همراه داشته است. یکی از زمینه‌‌‌های امیدبخش در توسعه فناوری‌‌‌های بومی، تولید کاتالیست‌‌‌هاست که نقشی حیاتی در فرآیندهای پتروشیمیایی دارند. شرکت‌های دانش‌‌‌بنیان ایرانی در سال‌های اخیر موفق به تولید انواع کاتالیست‌‌‌های پرمصرف صنعت پتروشیمی همچون کاتالیست‌‌‌های فرآیند تولید پلی‌‌‌اتیلن سنگین، متانول و اوره شدهاند که این امر، ضمن صرفه‌‌‌جویی ارزی قابل‌توجه، پایداری تولید را نیز افزایش داده است.
طبق آمارهای رسمی، ارزش بازار کاتالیست‌‌‌های مصرفی در صنعت پتروشیمی ایران، سالانه بیش از ۲۰۰ میلیون دلار است که با بومی‌‌‌سازی کامل آنها، علاوه بر صرفه‌‌‌جویی ارزی، امکان صادرات به کشورهای منطقه نیز فراهم می‌شود. همچنین، بهره‌‌‌گیری از فناوری‌‌‌های دیجیتال و هوشمندسازی فرآیندها، می‌تواند به افزایش بهره‌‌‌وری، کاهش مصرف انرژی و بهبود کیفیت محصولات کمک کند. سیستم‌های کنترل پیشرفته، اینترنت اشیای صنعتی، هوش مصنوعی و تجزیه و تحلیل داده‌‌‌های بزرگ، از جمله فناوری‌‌‌هایی هستند که می‌توانند تحولی چشمگیر در عملکرد مجتمع‌‌‌های پتروشیمی ایجاد کنند. به عنوان مثال، استفاده از سیستم‌های پیشرفته نگهداری و تعمیرات پیش‌‌‌بینانه، می‌تواند زمان توقف‌‌‌های ناخواسته را تا ۶۰درصد کاهش دهد و بهره‌‌‌وری کلی تجهیزات را تا ۲۰درصد افزایش دهد.
مسیر دشوار اما روشن صنعت پتروشیمی ایران
صنعت پتروشیمی ایران در نقطه عطفی از مسیر توسعه خود قرار دارد. هرچند هدف‌‌‌گذاری افزایش ۹ میلیون تنی ظرفیت در سال ۱۴۰۴، بلندپروازانه به نظر می‌‌‌رسد، اما با اتخاذ رویکردی جامع و سیستماتیک به چالش‌‌‌ها و فرصت‌‌‌ها، می‌توان به تحقق اهداف توسعه‌‌‌ای این صنعت استراتژیک امیدوار بود.
دنیای اقتصاد
