دنیای بدون پلاستیک؛ افسانه یا واقعیت؟
بسپار/ ایران پلیمر این روزها دنیای بدون پلاستیک به شعار و آرزوی برخی فعالان محیط زیست تبدیل شده است. گویا همه اثرات مخرب زیستمحیطی ناشی از فعالیتهای بشری به دلیل استفاده از پلاستیکها روی داده است. با یک جستجوی ساده در اینترنت با دهها گروه، موسسه، انجمن مردمنهاد و افرادی آشنا میشوید که همه تلاششان را برای دستیابی به رویای دنیای بدون پلاستیک به کار بستهاند. در اثرات مخرب استفاده بیرویه و ناتوانی در مدیریت پسماند پلاستیکها تردیدی نیست. اما آیا این تنها وجه مسئله است؟ آیا دنیای بدون پلاستیک قابل تصور است؟ آیا راهی برای استفاده از این مواد بدون آسیب برگشت ناپذیر به محیط زیست وجود ندارد؟ جهان برای مقابله با این مشکلات چه راههایی در پیش گرفته و خواهد گرفت؟ این مقاله تلاش میکند ضمن پاسخ به این سوالات، آخرین پیشرفتهای علمی، فنی و فلسفی مرتبط را مطرح کند.
پلاستیکها؛ دوست بشریت
امروزه پلاستیکها در همه جا حضور داشته و موادی حیاتی در زندگی روزمره و صنایع گوناگون هستند. این مواد ویژگیهای منحصر به فردی دارند، که یکجا در هیچ مواد دیگری وجود ندارد. پلاستیکها در گستره دمایی وسیعی قابل استفاده اند، مقاومت شیمیایی و جوی قابل قبولی دارند، استحکام خوبی برای کاربردهای متنوع دارند، ویژگیهایشان قابل تنظیم است و در عین حال به راحتی قابل شکل دهی هستند. این ویژگیها به همراه قیمت مناسب سبب شده تا پلاستیکها در کاربردهای بیشماری همچون ساختمان، حمل و نقل، بستهبندی، پوشاک، لوازم خانگی، محصولات فردی، وسایل پزشکی، انرژی و کالاهای ورزشی استفاده شوند. علاوه بر این، استفاده از پلاستیکها به توسعه محصولات و راه حلهایی منجر شده است که بدون آنها قابل تصور نبود.
پلاستیکها زندگی بهتر و سالمتر را برای بشر به ارمغان آورده اند. استفاده از آنها در عملیات تصفیه، انتقال، ذخیره و بسته بندی آب آشامیدنی سالم، حل یکی از بزرگترین مشکلات کنونی بشر را آسانتر کرده است. بسته بندیهای پلاستیکی از فساد و دورریز مواد غذایی جلوگیری کرده و عمر آنها را افزایش میدهد. ساخت بسیاری از وسایل پزشکی بدون پلاستیکها ممکن نیست. محصولات بسیار متنوعی از پلاستیکها برای کاربردهای گسترده پزشکی توسعه یافته که به حفظ سلامت انسان کمک میکنند. بسپارها به طور روزافزونی در کاربردهای متنوع پزشکی مانند اعضای مصنوعی، سامانه های دارورسانی و مهندسی بافت جای خود را باز میکنند.
استفاده از پلاستیکها، با کاهش وزن خودروها، هزینه های حمل و تقل را کاهش داده و به کاهش تولید گازهای گلخانه ای کمک میکند. تا 25 درصد وزن خودروهای امروزی و 50 درصد وزن هواپیماها از پلاستیک تشکیل شده است. پلاستیکها ایمنی و آرامش سفر را نیز افزایش دادهاند. هزینههای ساخت و نگهداری ساختمان با استفاده از پلاستیکها کاهش یافته و ایمنی آنها افزایش یافته است.
استفاده از پلاستیکها به حفظ منابع طبیعی و مصرف بهینه انرژی کمک کرده است. به عنوان مثال، استفاده از بطریهای پلاستیکی به جای بطریهای شیشه ای در بسته بندی مایعات، به 52 درصد انرژی کمتری نیاز داشته و 55 درصد کمتر گازهای گلخانهای تولید میکند. استفاده از چندسازه ها و پلاستیکهای گرمانرم در ساخت هواپیماهای امروزی سبب کاهش مصرف سوخت آنها تا حدود 25% شده است. جایگزینی پلاستیکها در قطعات خودرو، کاهش وزن و کاهش مصرف سوخت آنها را به دنبال داشته است. عایقکاری ساختمانها، از هدر رفتن مقدار قابل توجهی انرژی در سیستمهای گرمایشی و سرمایشی جلوگیری میکند.
نسبت استحکام به وزن زیاد پلاستیکها، امکان تهیه بسته بندیها با حداقل مقدار مواد را فراهم کرده است. معمولا وزن بستهبندی پلاستیکی حدود 1-3 درصد وزن کل محصول را تشکیل میدهد. از این رو، موازنه بوم شناختی بسته بندی پلاستیکی (مجموع انرژی لازم برای تولید، حمل و نقل و دورریز به اضافه کل اثرات زیستمحیطی دیگر) در مقایسه با دیگر مواد بستهبندی بسیار بهتر است.
پلاستیکها تا حد زیادی قابل بازیافت هستند. راهبردهایی متفاوت برای استفاده مجدد از این مواد وجود دارد. این راهکارها شامل بازیافت مکانیکی (استفاده مجدد از مواد پلاستیک در ساخت قطعات پلاستیکی دیگر)، بازیافت شیمیایی (تجزیه شیمیایی پلاستیک به تک پارها و چندپارها) و بازیابی انرژی از طریق سوزاندن است. البته باید روشهای مناسبی در مدیریت پسماندهای پلاستیکی به کار گرفته شود.
بنابراین با قاطعیت میتوان گفت حذف پلاستیکها، نه تنها ممکن نیست، بلکه کیفیت زندگی بشر امروزی را به شدت کاهش خواهد داد.
توسعه سریع صنعت پلاستیک از اواسط قرن بیستم آغاز شد. تولید و عرضه پلاستیکها در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه رو به افزایش است. در سال 2018 تولید جهانی پلاستیکها به 360 میلیون تن رسید و پیش بینی میشود تا سال 2035 به دو برابر، و تا سال 2050 به چهار برابر مقدار کنونی خود برسد.
پلاستیکها؛ دشمن محیط زیست؟
به دنبال افزایش دانش عمومی و انفجار اطلاعات، با آشکار شدن اثرات مخرب فعالیت انسانی بر محیط زیست، سازمانهای بینالمللی، انجمنها و گروههای حامی محیط زیست به ویژه در دهه گذشته فعالیت بسیار گستردهای برای حفاظت از کره خاکی را آغاز کردهاند. محبوبیت پلاستیکها در سالهای اخیر، به دلیل اثرات مخرب ناشی از ورود آنها به محیط زیست از طریق جریان پسماند و البته تبلیغات اغراقآمیز برخی گروههای حامی محیط زیست و اطلاعات درست و غلط منتشر شده در افکار عمومی رو به افول گذاشته است. ترس از بیس فنول آ بسیاری از محصولات پلیکربناتی را از قفسه فروشگاهها بیرون کرده و تصاویر لاک پشتها، آبزیان و پرندگان به دام افتاده در قطعات پلاستیکی در اینترنت دست به دست میشود. بحران ریزپلاستیکها در اقیانوسها به سرخط خبرگزاریها تبدیل شده و استفاده از کیسهها و بستهبندیهای پلاستیکی یک بار مصرف در بسیاری از شهرها و کشورهای جهان ممنوع شده است.
تالیف: دکتر مازیار خاکپور
(ادامه دارد…)
متن کامل این مقاله را در شماره 209 ماهنامه بسپار که درنیمه اسفند ماه منتشر شده است، بخوانید.
در صورت تمایل به دریافت نسخه نمونه رایگان و یا دریافت اشتراک با شماره های 02177523553 و 02177533158 داخلی 3 سرکار خانم ارشاد تماس بگیرید. نسخه الکترونیک این شماره از طریق فیدیبو قابل دسترسی است.
