پلاستیکها در خدمت سلامت/ در بحران کرونا، پلاستیک ها چگونه به حفظ سلامت و جان بشر کمک می کنند؟
بسپار/ ایران پلیمر این روزها در دنیا همه چیز تحت تأثیر حضور سنگین ویروس کرونای کووید 19 قرار گرفته است. بسیاری از مردم جهان در قرنطینه عمومی به سر میبرند، بخش عمدهای از صنایع و کسب و کارها تعطیل یا نیمه تعطیل شده اند، مشاغل فراوانی از دست رفته یا در خطر قرار گرفته اند و سایه سنگین رکود بی سابقه بر سر اقتصاد جهانی سنگینی میکند. همه دولتها و منابع جهان برای مقابله با 5 گرم ویروسی که در سراسر دنیا پخش شده و تا لحظه نگارش این مقاله بیش از 3 میلیون نفر را بیمار و جان بیش از 200 هزار نفر را گرفته، بسیج شدهاند. کرونا با بیرحمی بسیاری از غفلتهای گذشته، ضعف سیستمهای اقتصادی و اجتماعی و ناکارآمدی دولتها و سیاستمداران را به ما نشان داده است. بیراه نیست اگر این روزها را عصر کرونا بنامیم. چرا که اثر اتفاقات این دوره تا ابد باقی خواهد ماند. از همین حالا متفکران، آینده نگاران و متخصصان در زمینه های مختلف شروع به پیشبینی جهان پس از کرونا کردهاند که بسیاری از آنها شبیه فیلمهای علمی تخیلی، عجیب به نظر میرسد. اگر درس بگیریم و خود را برای بحرانها و بلایای احتمالی آینده آماده کنیم، جهان پس از کرونا جهانی بهتر برای زندگی خواهد بود.
در عصر کرونا بسیاری از واقعیتها خود را به تخیلات و اندیشههای خام تحمیل کرده است. دنیای بدون پلاستیک یکی از شعارهای ناپخته ای است که به طور روزافزون توسط برخی فعالان محیط زیست ترویج میشود. درباره این مساله به تفصیل در شماره گذشته مجله بسپار صحبت کردم و باز هم تأکید میکنم کسی منکر اثرات مخرب پسماند پلاستیکها نیست. اما کرونا نشان داد بدون حضور پلاستیکها نه تنها زندگی بشر قابل تصور نیست، بلکه حوزه هایی مثل درمان، بهداشت عمومی و کنترل بحرانهای جهانی نیز در غیاب آنها به شدت به مخاطره خواهد افتاد. در این مقاله جایگاه پلاستیکها در زمینه بهداشت و درمان معرفی شده و نقش پررنگ آنها در خط مقدم مقابله با بحران کرونا بیان میشود.
1 پلاستیکها در خدمت سلامت
انسان از هزاران سال پیش برای درمان بیماریها از ابزارهای مختلفی سود برده است. ماده اصلی برای ساخت این ابزارها فلزات بوده اند که در کاربردهای گستردهای مانند ساخت ابزار جراحی و کاشتنی های دندانی به کار گرفته میشدند. تا اواسط قرن بیستم، نسبت مرگ و میر بیماران پس از جراحی به دلیل ناتوانی در کنترل عفونت رقم قابل ملاحظه ای بود. نیاز سیستمهای بهداشتی و درمانی به وسایل پزشکی کارآمدتر و پیچیدهتر، یکی از عوامل محرکه پژوهش در زمینه مواد جدید بوده است. سرامیکها در دهه 1930 میلادی معرفی شده و بلافاصله در کاربردهای مختلفی همچون کاشتنیهای دندانی و ارتوپدی به کار گرفته شدند. شیشه هم برای جایگزینی استخوان و همچنین ساخت لولهها و ظروف مختلف پزشکی جای خود را در این زمینه باز کرد. با وجود پژوهشهای پراکنده در زمینه به کارگیری پلاستیکها در کاربردهای پزشکی از اوایل قرن نوزدهم میلادی، استفاده از این مواد از اواسط قرن بیستم و در پی تولید صنعتی آنها آغاز شد. بسپارها از آن زمان بهداشت و درمان را کاملا متحول کردهاند، به طوری که دیگر پزشکی بدون آنها قابل تصور نخواهد بود.
امروزه پلاستیکها در صنعت سلامت نقش بسیار پررنگی دارند. رمز موفقیت بسپارها در این حوزه، ترکیب منحصر به فرد، متنوع و قابل تنظیم ویژگیهای فیزیکی، مکانیکی و شیمیایی آنها و امکان تولید قطعات و ساختارهایی با هر نوع شکل و پیچیدگی است. همچنین توسعه مواد و محصولات پیشرفته پلیمری همچون بسپارهای دارای حافظه شکلی، پلیمرهای حساس به محرکهایی مانند دما و pH، هیدروژلها، سامانه های متنوع دارورسانی، غشاها، بسپارهای زیست تخریب پذیر و موارد فراوان دیگری از این دست، بسیاری از ناممکنها را دست یافتنی کرده است.
کاشتنیهای جراحی، نخهای جراحی، داربستهای قابل جذب، انواع لوله ها در کاربردهای متنوع تشخیصی و درمانی، بسته بندیهای استریل سدگر در مقابل گازها و مایعات، تنها بخشی از کاربردهای پلاستیکها در پزشکی و سلامت است. در ادامه خواهیم دید چگونه بهداشت و درمان به کمک بسپارها متحول شده است.
1-1 وسایل پزشکی
یکی از جذابترین ویژگیهای پلاستیکها برای طراحان وسایل پزشکی، انعطافپذیری آنها است. شیشه، سرامیکها و فلزات همگی موادی با استحکام بالا هستند، اما هیچ یک منعطف نیستند. در مقابل، پلاستیکها را میتوان به شکلهای متنوع مثل فیلم، الیاف، لوله و قطعات قالبگیری شده با هر ساختار و پیچیدگی درآورده و از آنها برای ساخت انواع ابزارهای جراحی، وسایل حفاظت فردی، تجهیزات آزمایشگاهی و درمانی، بستهبندیهای استریل و هزاران کاربرد مختلف دیگر استفاده کرد.
ویژگی مهم دیگر پلاستیکها، مقاومت خوب آنها در مقابل مواد شیمیایی و بیوشیمیایی است. با انتخاب دقیق فرآیند تولید و ماده مناسب، میتوان وسایل پزشکی پلاستیکی با مقاومت عالی در برابر اسیدها، بازها، چربیها، الکل و دیگر مواد شیمیایی تولید کرد که به افزایش ایمنی بیماران و کادر پزشکی منجر میشود.
شاید بزرگترین عامل رواج گسترده پلاستیکها در ساخت تجهیزات پزشکی، نیاز به وسایل استریل و یک بار مصرف بوده است. یکی از پیچیدهترین چالشهای پزشکی، جلوگیری از گسترش بیماریها است. پیش از میانه قرن بیستم، وسایل پزشکی فلزی، شیشه ای یا سرامیکی بوده و چندین بار استفاده میشدند. از زمان معرفی وسایل پلاستیکی یک بار مصرف در دهه 1960 میلادی، خطر انتقال بیماری به شدت کاهش یافته و بیمارستانها به مکانی امنتر برای کارکنان و مراجعین تبدیل شده است. در سالهای بعد گسترش بیماریهای عفونی در سراسر جهان، توسعه بهداشت عمومی در کشورهای در حال توسعه، افزایش نسبت سالمندان در جمعیت جهان و کاهش زمان بستری شدن در بیمارستان و تمایل به سپری کردن دوران نقاهت در خانه، به گسترش استفاده از پلاستیکها در حوزه سلامت کمک کرد.
در کنار این عوامل، فناوری سترونسازی (Sterilization) به سرعت متحول شده است. فناوریهای سنتی همچون استفاده از اتیلن اکسید، بخار و گرما (اتوکلاو) برای فلزات، شیشه و سرامیک مناسب بودند، اما برای استریل کردن وسایل پلاستیکی فناوریهای نوینی مثل تابش گاما توسعه یافته است. بنابراین وسایل پزشکی پلاستیکی به راحتی استریل، بستهبندی، استفاده و دور انداخته میشوند. آخرین نمونه از بحرانهای بهداشتی، همهگیری ویروس ابولا در غرب آفریقا، اهمیت دسترسی و استفاده آسان از تجهیزات استریل را به خوبی نمایان کرد.
ذکر همه کاربردهای پلاستیکها در ساخت وسایل پزشکی از حوصله این مقاله خارج است. بنابراین در اینجا تنها به ذکر چند مثال شاخص بسنده میکنیم.
پلی(وینیل کلرید) حدود 40% مصرف پلاستیکها در ساخت وسایل پزشکی را به خود اختصاص داده است. مهمترین کاربردهای این پلاستیک شامل انواع لولههای پزشکی، مجموعه ظروف و قطعات تزریق سرم و دیالیز، کیسههای خون و جمعآوری مایعات بیولوژیکی، و دستکشهای جراحی و معاینه است. علاوه بر این از این ماده به طور روزافزونی در کاربردهای متنوع بیمارستانی مثل دیوارپوشها و کفپوشهای بهداشتی استفاده میشود. استفاده از پلی(وینیل کلرید) به دلیل برخی مشکلات ناشی از نرمکنندههای متداول تا حدی زیر سوال رفته است. اما توسعه محصولات بر پایه نرمکنندههای ایمن همچون بوتیریل تریهگزیل سیترات، بسیاری از این مسائل را حل کرده است.
تالیف: دکتر مازیار خاکپور
(ادامه دارد…)
متن کامل این مقاله را در شماره 211 ماهنامه بسپار که در نیمه اردیبهشت ماه منتشر شده است، بخوانید.
در صورت تمایل به دریافت نسخه نمونه رایگان و یا دریافت اشتراک با شماره های 02177523553 و 02177533158 داخلی 3 سرکار خانم ارشاد تماس بگیرید. نسخه الکترونیک این شماره از طریق فیدیبو قابل دسترسی است.
